Het Sociaal Cultureel Planbureau kwam tot de – niet geheel opmerkelijke – conclusie dat de Nederlandse identiteit voor een belangrijk deel wordt bepaald door het gemeenschappelijk gevoel van en het streven naar vrijheid. Die vrijheid wordt volgens het SCP-onderzoek echter bedreigd door het rechtse populisme, linkse activisme en de islam. Diezelfde lijn volgt docent/onderzoeker Rob de Lange in zijn nieuwe boek De onvervulde belofte, waarin hij een sfeerbeeld geeft van allerlei (mondiale) ontwikkelingen die leiden tot groeiende onvrede en boosheid.
De door hem geconstateerde onvrede en boosheid – vaak uitvergroot door sociale media – richten zich vooral op de overheid, die vaak onvoldoende in staat is daarop effectief te anticiperen of reageren. Er ontstaan daardoor verkrampte relaties, die eerder kwaad dan goed doen.
Het toekomstperspectief van een groot deel van de bevolking is niet positief. Zij voelen zich niet gehoord en vertegenwoordigd door de gevestigde politieke machten, een teken aan de wand! Het is dan ook sterk de vraag of de door het kabinet aangekondigde democratische en bestuurlijke vernieuwingen van de Grondwet tijdig en verstrekkend genoeg zijn. Zo zijn de ervaringen en experimenten met referenda in ons land (Oekraïne) of in Engeland (Brexit) tamelijk desastreus geweest. De kloof tussen burgers en politiek werd erdoor vergroot terwijl het vertrouwen en betrokkenheid een deuk opliepen. Gevoegd bij het privatiseren en verzakelijken van cruciale, publieke voorzieningen ontstaat een klimaat waarin het collectieve belang wordt ingeruild voor het private eigenbelang. Ook dat is een trend die de legitimiteit van de overheid en de verdere ontwikkeling van een moderne, westerse, sociaaldemocratische staat schaadt. En die juist dat deel van de samenleving raakt dat toch al kwetsbaar en kritisch is.
‘De fundamentele oorzaak van gespannen verhoudingen ligt in de materiële ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen’
De meer fundamentele oorzaak van de gespannen verhoudingen ligt volgens De Lange dan ook in de materiële ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen die zich onder andere manifesteert in verregaande flexibilisering van arbeid (zzp’ers) en verlies van zekerheid en inkomens- en arbeidsverhoudingen. Dat is zeker niet alleen in ons land aan de orde, maar ook in een Europa dat ‘worstelt met haar identiteit, eurosceptische krachten in de lidstaten en ernstige democratische tekorten.’
Het is een niet al te rooskleurig beeld dat wordt geschetst. Ook de actuele, grootschalige immigratie vormt een ‘splijtzwam’. De komst van grote aantallen immigranten, vooral die met een niet-westerse of islamitische achtergrond, wordt door grote groepen in de samenleving als bedreigend ervaren. Maar er is geen doeltreffend antwoord noch beleid dat deze – vaak populistische – kritiek pareert. Ook De Lange komt niet veel verder dan het zoeken naar een ‘creatieve middenweg’, daarmee impliciet de overheid verwijtend te weinig doorzettingsmacht te hebben.
