Boze burgers lijken de afgelopen tijd meer regel dan uitzondering. Het is van groot belang hen te begrijpen, vindt Lex Cachet. Op platform O bespreekt hij Eigen welzijn eerst. Hoe de middenklasse haar liberale waarden verloor, het boek van Roxane van Iperen over de verklaring van de opkomst van nationalistisch, populistisch en xenofobisch gedachtengoed in de middenklasse.
De laatste jaren zijn vele pogingen gedaan te begrijpen waarom, juist in welvarende landen, zo veel mensen boos, teleurgesteld en gefrustreerd zijn. Deze boze burgers vormen een goede voedingsbodem voor de opkomst van populistische en radicaal rechtse nieuwe partijen. Partijen als de PVV, Forum voor Democratie, JA21 en BBB in Nederland, die vaak ook actief het vertrouwen in de instituties van de rechtsstaat proberen te ondermijnen. Zie bijvoorbeeld de voortdurende aanvallen van Wilders op de rechterlijke macht of de suggesties van Baudet als zou een partijenkartel in ons land de dienst uitmaken. De nieuwe partijen zijn vaak sterk nationalistisch, delen een afkeer van de EU en sommige hebben sympathie voor antidemocratische autocraten als Poetin en Trump.
Negatieve spiraal
Begrijpen waarom er steeds meer boze burgers (en niet te vergeten boeren) lijken te komen, is dus bepaald niet onbelangrijk. De opkomst van boze burgers in vele maten, soorten en partijen draagt bij aan anti-institutionele en antidemocratische sentimenten. Het draagt ook bij aan steeds verdere politieke versplintering, die weer leidt tot bestuurlijk ‘Haags’ onvermogen, waardoor nog meer burgers boos worden, en zo verder: een negatieve spiraal die de democratische rechtsstaat verder onder druk zet.
‘Het is goed denkbaar dat kinderen het slechter zullen hebben dan hun ouders’
Roxane van Iperen voegt zich met Eigen welzijn eerst in het koor van auteurs die proberen te begrijpen wat er momenteel in onze samenleving gebeurt.[1] Van Iperen, juriste en schrijfster, werd bekend door ’t Hooge Nest, het fascinerende en dramatische boek over het oorlogsverleden van haar woonhuis.[2]
Eigen welzijn eerst is een heel ander boekje, of eigenlijk meer een essay. Van Iperen zoekt – soms wel erg stellig – de verklaring voor de opkomst van nationalisme, populisme, xenofobie en de bijbehorende politieke bewegingen in de positie van de middenklasse. Die middenklasse heeft de afgelopen decennia, als geen andere maatschappelijke laag, geprofiteerd van de stijgingskansen, qua onderwijs en beroepsmogelijkheden, die er in overvloed waren. Maar nu blijken er toch ‘grenzen aan de groei’ te zijn.
Concreet: het is allerminst zeker dat kinderen van de huidige middenklasse dezelfde kansen zullen krijgen als hun ouders. Het is zelfs denkbaar dat ze het (wat) slechter zullen hebben; wat zullen dalen op de maatschappelijke ladder. Dat besef – fear of falling heeft Barbara Ehrenreich het genoemd – leidt tot onzekerheid, frustratie en angst. Te hoge en niet waar te maken verwachtingen vormen een goede voedingsbodem voor een houding van ‘eigen welzijn eerst’. Anders gezegd voor een sterke oriëntatie op alles wat ‘eigen’ geacht wordt; te beginnen bij gezin en familie en uitwaaierend naar cultuur en natie. Voor solidariteit met zwakkeren in een samenleving is daarbinnen weinig ruimte meer. Des te meer ruimte is er voor angst voor nieuwkomers en een gering of afnemend vertrouwen in nationale of supranationale overheden.
Paden naar populisme
Van Iperen is op haar sterkst als ze schetst hoe groepen, waar je het niet direct van verwacht, toch de weg naar populisme, nationalisme en rechts-radicale politiek inslaan. Zo laat ze in haar analyse van wat ze ‘wellness-rechts’ noemt zien: “hoe makkelijk en snel een ‘normale’ groep uit de middenklasse aanhaakte bij mondiaal radicaal-rechts gedachtegoed” (p.79 ev.). Interessant is ook haar analyse van de casus ‘M’, waarmee ze illustreert hoe snel mensen – vrouwen in dit geval – welhaast ongemerkt in een fuik van desinformatie en complottheorieën terecht kunnen komen. New age influencers op sociale media spelen daar een belangrijke rol in.
‘Onderbouwing is een probleem in dit essay’
In veel opzichten is Van Iperen’s boodschap minder nieuw dan ze zelf lijkt te denken. Te snel stijgende verwachtingen (rising expectations) en de teleurstelling en frustratie die daar het gevolg van kunnen zijn (relatieve deprivatie), zijn breed geschetst. Het probleem van de mogelijk intergenerationele daling – kinderen die het (wat) slechter zullen hebben dan hun ouders – is eerder al briljant en beter onderbouwd beschreven door Robert Putnam in Our Kids.
Onderbouwing is sowieso een probleem in dit essay. Ik pleit zeker niet voor een boekje vol noten. Maar her en der wat meer bronnen bij nogal vergaande stellingen zouden niet misstaan hebben. Dat geldt vooral ook voor de kernstelling in het essay, dat de zich bedreigd voelende middenklasse in Nederland bij uitstek de voedingsbodem vormt voor rechts radicalisme. Je zou daar op zijn minst de vraag bij kunnen stellen of dat niet al eerder gold voor delen van de traditionele (hand)arbeidersklasse, met name in de grote steden. Zij het dat de ervaren dreiging daar meer een culturele was – de instroom van grote groepen nieuwkomers met andere opvattingen en leefpatronen – dan louter een economische.
Minder naïviteit graag
Al met al is dit toch een nuttig en relevant boekje. Terecht waarschuwt Van Iperen tegen de snelle normalisering van extreemrechts gedachtegoed; ook binnen traditionele middenpartijen als de VVD en het CDA. In veel gevallen zijn het geen extremisten maar gewone middenklassers en mainstream politici die dergelijke ideeën nu overnemen en uitdragen. Daar kan eigenlijk niet vaak genoeg voor gewaarschuwd worden. Dat die waarschuwing heel hard nodig is illustreert Van Iperen met een zin op de website van de Rijksoverheid: “de eerste zin onder het kopje Desinformatie en nepnieuws tegengaan (luidt): In Nederland hebben desinformatie en nepnieuws nog niet zoveel invloed” (p.135). Minder naïviteit lijkt dringend geboden.
Van Iperen is een scherp waarnemer en een auteur die de lezer makkelijk met zich meeneemt. Maar daar schuilt ook een gevaar in. Juist door haar persoonlijk geëngageerde betoog bestaat het risico dat de lezer zich al te gemakkelijk laat meeslepen door de bezorgdheid van de auteur. Kritisch lezen blijft dus het advies.
Bibliografie
[1] Roxane van Iperen, Eigen welzijn eerst. Hoe de middenklasse haar liberale waarden verloor. Amsterdam: Thomasrap, 2022.
[2] Roxane van Iperen, ‘t Hooge Nest, Lebowski uitgevers: 2019.
