Met Door leugens verleid. Hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt schreef Peter Klerks een lijvig werk over een prangend thema. Lex Cachet is onder de indruk van de diepgaande kennis van de auteur, maar plaatst zijn twijfels bij een aantal keuzes die in het boek gemaakt zijn.
Het is vooral aan Donald Trump te danken (of te wijten) dat een begrip als fake news deel uit is gaan maken van ons dagelijks doen en denken. Trump is en blijft immers een meester in het zeer overtuigend liegen; in het uitdragen van zijn waarheid. Als zijn waarheid in strijd is met de alledaagse kennis of met wetenschappelijke kennis dan deugen die niet. Alle informatie die strijdig is met wat Trump weet of vindt, wordt weggezet als fake news. Binnen het Trumpiaanse populisme weet iedereen dan dat het niet kan kloppen. Het beangstigende is niet eens zozeer dat een Amerikaanse (ex) president platweg en bij herhaling liegt. Beangstigend is vooral dat hij er mee wegkomt en dat zoveel mensen hem geloven. Zie bijvoorbeeld de vele tientallen miljoenen Amerikanen die tot op de dag van vandaag geloven dat Joe Biden de overwinning bij de verkiezingen van 2020 heeft gestolen van de ‘echte’ winnaar Donald Trump. Dat daar geen schijn van bewijs voor is, kan hen niet deren.
Volstrekt ongefundeerde claims
Leiders als Trump, Poetin, Orban, Bolsanaro en andere hele en halve autocraten hebben ons meer bewust gemaakt van de kracht van leugen en bedrog in de politiek en in het maatschappelijke discours. Dat woorden – ook als ze onwaar zijn – ertoe doen, laat de aanval op het Capitool op 6 januari 2021 zien. Hetzelfde geldt voor Poetins ‘speciale militaire operatie’ om Oekraïne te ‘denazificeren en te demilitariseren’. Wie wat beter kijkt, ziet natuurlijk veel meer voorbeelden dat volstrekt ongefundeerde claims toch desastreuze gevolgen kunnen hebben. Relatief recent was er bijvoorbeeld de evident onjuiste claim – met misleidend beeldmateriaal en al in de Veiligheidsraad van de VN – dat Irak beschikte over massavernietigingswapens. Het rechtvaardigde de inval in Irak. Al weer wat langer geleden leidde de misleidende gruwelpropaganda van Joseph Goebbels (mede) tot de Holocaust.
Van Trump tot Troje
Misleiding is er in vele maten en soorten en het is zeker niet beperkt tot onze eigen tijd. Dat is de kern van de boodschap in het boek dat Peter Klerks[1] schreef over het herkennen en bestrijden van fake news en vele andere vormen van misleiding[2]. Een auteur ontkomt er niet aan keuzen te maken. Ook Peter Klerks niet, al schrijft hij een boek van ruim 500 pagina’s. Maar ik heb twijfels over de vraag of de keuzen die hij maakt de meest gelukkige zijn. Klerks kiest voor een benadering van misleiding – op zich al veel meer dan ‘alleen maar’ fake news – in de breedte en de diepte. Breed omdat de meest uiteenlopende typen misleiding en misleiders aan de orde komen. Diep omdat ook de geschiedenis allerminst geschuwd wordt. Het boek lezend, kan je alleen maar onder de indruk raken van de diepgaande kennis die de auteur van zijn onderwerp heeft. Zijn betoog gaat, letterlijk, terug tot het paard van Troje en reikt tot hedendaagse hybride oorlogsvoering.
Inleidend of inspirerend?
Vrijwel alle actoren komen aan de orde: overheden en marktpartijen, politieke partijen en inlichtingendiensten, militaire apparaten en media, trollenfabrieken, mantelorganisaties en (quasi)zelfstandige denktanks. Methodieken die aan de orde komen, variëren van klassieke krijgslisten, het muilkorven of sturen van media tot fakeaccounts, geënsceneerde films of listig bewerkt beeldmateriaal en deepfakes. Er is veel, heel veel, en er zijn ook al vele pogingen gedaan enige orde in die veelheid te scheppen. Veel van die pogingen komen ook bij Klerks aan de orde. Het leidt tot een dik boek: 420 pagina’s tekst, 15 pagina’s begrippen, 44 pagina’s noten en een literatuurlijst van bijna 40 pagina’s.
‘De terughoudendheid van de auteur is storend’
Dat ik toch niet ronduit enthousiast ben over het boek heeft een aantal oorzaken. Al lezend is mij niet echt duidelijk geworden voor welk publiek Klerks precies schrijft. Voor een breed publiek veronderstelt hij wat al te veel bekend is, terwijl hij voor professionals of een wetenschappelijk publiek juist weer te veel aan de oppervlakte blijft. Mij zou een beperkt aantal grondig uitgediepte cases meer welkom zijn geweest dan het vele dat nu, bijna terloops, aan de orde komt. Het leidt er ook toe dat het boek meer het karakter krijgt van een inleidend handboek dan van een inspirerend leesboek.
Wat ook lastig is, zo niet ronduit irritant, is dat Klerks te veel een professionele insider is. Het leidt er her en der toe dat hij expliciet weigert om kennis, waarover hij wel beschikt, te delen met zijn lezers. De insider Klerks vindt dat hij dat niet kan doen ‘teneinde actuele methoden en informatieposities niet onbedoeld te onthullen’ (p.24). Elders schrijft hij over ‘misleiding als tactiek in de misdaadbestrijding’: ‘Daarbij gaan we vanzelfsprekend niet in op actuele Nederlandse casuïstiek, of praktijken en tactieken bij het werken onder dekmantel’ (p. 331). Dat Klerks dat ‘vanzelfsprekend’ vindt, leidt dan weer tot de prangende vraag in hoeverre de auteur eigenlijk wel onafhankelijk genoeg is om een boek als dit te schrijven. Bij het politiële Werken Onder Dekmantel (WOD; p. 331/ 332) is zijn terughoudendheid des te storender omdat juist deze methode en de organisatie eromheen de afgelopen jaren ernstig in opspraak zijn geraakt. Onder meer als gevolg van enkele zelfmoorden van direct betrokken politiemensen.
Zou kunnen
Is dit uiteindelijk een teleurstellend boek? Dat hangt in hoge mate van je verwachtingen af. Het is zeker niet teleurstellend voor wie een goed overzicht wil hebben van de vele manieren waarop je door vele (overheids-)organisaties misleid kunt worden. Dat is zeker nuttig. Teleurstellend is het boek wel als je verwacht heel concrete instrumenten aangereikt te krijgen om je tegen fake news te wapenen. Eigenlijk gaat maar een heel klein deel van dit dikke boek over fake news (p.390 ev.). En dan nog is het rijp en groen door elkaar. Heel concreet wordt het allemaal niet. Veel wordt gevat onder ‘zou kunnen’. Terwijl er zulke interessante vragen voor liggen. Zou bijvoorbeeld een keurmerk voor media (p.404) echt helpen om het vuil, zoals dat nu door bijvoorbeeld Ongehoord Nederland via de publieke omroep verspreid wordt, een halt toe te roepen? Ik heb er twijfels over.
Jammer dat Klerks de hoge verwachtingen die de titel en vooral de ondertitel van zijn boek wekken toch niet helemaal waar heeft kunnen maken.
Voetnoten
[1] Peter Klerks is socioloog en politicoloog. Hij promoveerde op een proefschrift over georganiseerde misdaad. Lange tijd was hij verbonden aan de Politie Academie. Momenteel is hij raadsadviseur bij het Openbaar Ministerie.
[2] Peter Klerks, Door leugens verleid. Hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Amsterdam: Prometheus, 2020.
