De gaswinningscrisis in Groningen is een wicked problem, stelt Peter Vogel: het is ongestructureerd, ontembaar en duivels. Een oplossing is dan ook niet eenvoudig, maar betrokkenheid van de Nationale ombudsman moet uitkomst bieden.
In het begin van de aardgaswinning in Slochteren ging het lange tijd goed.[1] Tot 1986 werden er in Noord-Nederland geen aardbevingen waargenomen. De eerste aardbeving vond plaats bij Assen, op 26 december 1986. Dit zou veroorzaakt zijn door aardgasveld Eleveld. Sindsdien zijn er door het KNMI in dit gebied een paar honderd aardbevingen geregistreerd, met een maximale magnitude van 3,5 op de schaal van Richter. Het zwaarste jaar was 2013, met 133 aardbevingen van 1,5 of hoger, waarvan 119 in de provincie Groningen.
‘Veel slachtoffers hebben fysieke en psychische klachten’
De aardbevingen in Noord-Nederland worden veroorzaakt door de gaswinning. De oorzaak van de bodemdaling ontstaat doordat door het winnen van gas de druk in de zandlaag afneemt. Daardoor wordt deze zandsteenlaag ineengedrukt door het gewicht van de bovenliggende lagen. Doordat de bovenliggende lagen meebewegen daalt de bodem aan de oppervlakte.
Indirecte gevolgen
Er heerst sinds 2012 toenemende onvrede onder de bevolking van Noordoost-Groningen over de houding van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) met betrekking tot het vergoeden van aardbevingsschade. Er werden fakkeltochten gehouden in de stad Groningen om de aandacht te vragen voor de aardbevingsproblematiek. De optocht van 19 januari 2018 trok naar schatting 12.000 deelnemers.[2] Maar er is nog steeds onvrede en af en toe roeren de Groningers zich.
Fysieke en mentale gezondheidsklachten
Niet alleen de schade aan de huizen en boerderijen van de getroffen Groningers speelt een belangrijke emotionele rol in hun leven, maar erger, veel slachtoffers hebben psychische en fysieke klachten. Uit onderzoek van Gronings Perspectief (een samenwerking tussen de Rijksuniversiteit Groningen, GGD Groningen en Onderzoek en Statistiek van de gemeente Groningen) blijkt dat met name mensen met meervoudige schade aan hun woning stress gerelateerde gezondheidsklachten vertonen en psychisch ongezonder zijn. Uit de Gezondheidsmonitor van de GGD (2016) blijkt dat er een significante verhoging is van het huisartsenbezoek onder mensen met meervoudige schade aan hun huis en onder mensen die recent een beving hebben meegemaakt. Ook is er een significante verhoging van het bezoek aan GGZ, vrijgevestigd psycholoog of psychiater.[3]
Faalt het systeem?
Onlangs toonde het programma Nieuwsuur bij het bespreken van de gaswinningsproblematiek in Groningen een gedetailleerde kaart van protagonisten (zeg belanghebbenden) die een bepaalde rol in deze problematiek spelen. De kaart toonde een ingewikkelde Gordiaanse knoop waaruit geen eenduidig besluitvormingsproces te onderscheiden is.[4]
Het organogram toont een wirwar van lijnen tussen organen en instellingen die door elkaar lopen en waaraan geen touw is vast te knopen: onoverzichtelijk, niet transparant en veel te ingewikkeld. Zelfs de coördinator project gaswinning bevestigde de complexiteit van de gaswinningsproblematiek: ‘Het dossier gaswinning is complex. Het aantal regelingen, organisaties en knelpunten in dit dossier is groot. Het heeft een enorme impact op het leven van mensen.’[5]
‘Kunnen we dit complexe probleem nog wel oplossen?’
Gevolg: publicaties van talrijke onderzoeksrapporten, gesteggel over wie uiteindelijk verantwoordelijk is voor het doen van onderzoek naar de schade van huizen, maar vooral de vraag welke instantie welke schade zal moeten vergoeden. En dat wordt vooral bemoeilijkt door de ingewikkeldheid van regels, het vertragen en afschuiven van verantwoordelijkheden en het steeds maar weer komen en gaan van verantwoordelijke bestuurders.
Welke groepen of partijen spelen een rol in de discussie over het Groningse gas en de afhandeling van de aardbevingsschade? Het zijn er teveel om op te noemen. Men kan stellen dat het bijna niet op te lossen is. Het vraagstuk laat zich slecht structureren en beheersen. Niemand weet precies hoe de vork in de steel zit. Maar het laat zich ook omschrijven als een wicked problem: ongestructureerd, ontembaar en duivels.[6] De problemen liggen veel dieper. De vragen waarom het Groningse gasdossier zo’n complex probleem is en waarom de schadeafhandeling zo lang op zich laten wachten worden beantwoord in een zeer boeiend en informatief interview met psycholoog Emma ter Mors en bestuurskundige Gerard Breman van de Universiteit Leiden in 2018.[7] Aan actualiteit heeft dat gesprek niets verloren.
Inwoners lopen vast
De gevolgen van gaswinning in Groningen en omgeving zijn groot. De overheid is verantwoordelijk voor de schadeafhandeling en versterking van huizen in dat gebied. Dat gaat niet altijd goed, blijkt uit de klachten die de Nationale ombudsman hierover behandelt. Naast klachtbehandeling doet de Nationale ombudsman al langere tijd onderzoek naar de gevolgen van gaswinning in Groningen en omgeving.[8] Per 1 januari 2022 heeft de ombudsman het werk en de functie van de Onafhankelijke Raadsman overgenomen.
De Nationale ombudsman ontvangt regelmatig klachten over het dossier gaswinning. Bijvoorbeeld over afhandeling van schade aan gebouwen. Daarover hebben inwoners contact met het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG). De ombudsman ontvangt ook regelmatig klachten over versterkingsoperaties van huizen. Dan is de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) de meest betrokken overheidsorganisatie. Ook gemeenten spelen dan vaak een rol. Het contact met de overheid verloopt niet altijd goed. Wanneer inwoners daarin vastlopen, kunnen ze terecht bij de Nationale Ombudsman.
‘Het dossier gaswinning heeft een enorme impact op het leven van mensen’
Zoals gezegd is het dossier gaswinning complex en is het aantal regelingen, organisaties en knelpunten groot. Het heeft een enorme impact op het leven van mensen. De focus van de ombudsman ligt op de inwoners die vastlopen en om hen op weg te helpen. Daarnaast laat de ombudsman de overheid zien wat er achter de klachten van inwoners schuilgaat, welke trends zij zien en waar het beter kan.
Traagheid en ondoorzichtigheid
Het oplossen van de gaswinningscrisis in Groningen is een wicked problem. Het is bijna niet op te lossen. De oorzaken zijn de traagheid en ondoorzichtigheid van de besluitvorming, gebaseerd op ingewikkelde regelgeving en het grote aantal instanties dat erbij betrokken is. Dit bemoeilijkt de procedures om tot adequate en spoedige oplossingen te komen. Hier is sprake van een (bijna) falend systeem dat het vertrouwen van burgers in de politiek bijna tot het nulpunt heeft gebracht. Maar veel erger zijn de fysieke en psychologische problemen waarmee de getroffen Groningers te maken krijgen. Het eindeloos getouwtrek om te komen tot definitieve oplossingen ondermijnt het lichamelijke en psychische uithoudingsvermogen van de getroffenen.
Een positieve noot
Is er dan niets positiefs te melden? Misschien toch wel. De Tweede Kamer is een parlementair onderzoek (parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen) gestart waarvan de bevindingen in 2023 zullen worden gepresenteerd. Meer nog verwacht ik van de betrokkenheid van de Nationale ombudsman. [9] Hij kent de weg naar de Haagse burelen, heeft mogelijk (genoeg) invloed om door te kunnen dringen tot de politiek en ambtenaren en kan misschien procedures op gang brengen.[10] Om zo de getroffen Groningers bij te kunnen staan.
In zijn rapport Verscheurd vertrouwen. Hoe kan de overheid de relatie met bewoners in aardgas-gebieden versterken? geeft de ombudsman een reconstructie van onderzoek en een lijst van aanbevelingen om het vertrouwen tussen burgers en politiek te herstellen.[11] Het rapport benadrukt dat de relatie met burgers is aangegaan en het vertrouwen hersteld moet worden. Voorts dient de overheid het aardbevingsgebied als crisisgebied aan te merken. We zullen de resultaten hopelijk in de toekomst zien.
Voetnoten
[1] https://nl.wikipedia.org/wiki/Gaswinningsproblematiek_in_Groningen
[2] Ibidem
[3] Ibidem
[4] NOS Nieuwsuur (15-30 oktober 2022)
[5] https://www.nationaleombudsman.nl/artikel/hoe-helpt-de-nationale-ombudsman-inwoners-van-groningen. In gesprek met coördinator project gaswinning. Hoe helpt de Nationale ombudsman inwoners van Groningen?
[6] Google Wicked problem
[7] https://www.universiteitleiden.nl/nieuws/2018/03/botsende-belangen-in-groningen
[8] https://www.nationaleombudsman.nl/system/files/bijlage/Verscheurd vertrouwen.reconstructie. aanbevelingen.onderzoek.schadeproblematiek. Noord-Nederland_1.pdf 25 oktober 2021
[9] https://www.tweedekamer.nl/kamerleden_en_commissies/commissies/peag Parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen
[10] Zie artikel Platform Overheid “De leeraanpak van een bevlogen ombudsman”23 maart 2016. Zinsnede: Onlangs sprak de Nationale ombudsman zich zeer kritisch uit over het leervermogen van de overheid. Volgens hem leert de overheid niet.
[11] https://www.nationaleombudsman.nl/system/files/bijlage/Verscheurd vertrouwen.reconstructie. aanbevelingen.onderzoek.schadeproblematiek. Noord-Nederland_1.pdf 25 oktober 2021
