Een politiek leider kan in de politieke arena grote invloed uitoefenen op de politieke besluitvorming, met grote maatschappelijke consequenties. Maar wat mij intrigeert, is de mens achter de politiek leider. Hoe zit het met zijn idealen, identiteit, emoties, zelfbeeld, zelfinzicht, authenticiteit, denkpatronen, mentale constructies, kwetsbaarheid, de uitdagingen in sociale vaardigheden? Topbestuurders uit het bedrijfsleven worden gecoacht om meer inzicht, bezinning en plezier in hun werk te krijgen.[1] Maar hoe zit het met de politieke leiders? Heeft de mens achter de politiek leider een coach/klankbord nodig om zich in de zingeving achter besluitvorming en ethiek van het leiderschap te verdiepen? En welke rol kan en mag de coach hierin spelen?
Binnen de publieke sector zijn diverse leiderschapsstijlen te onderscheiden. In het artikel Kan een ambtenaar in een bureaucratie zich tot een leider ontwikkelen? heb ik de vraag opgeworpen of bestuurders (zeg: ambtenaren) binnen taakorganisaties van de overheid en die opereren in de context van een wettelijk gedefinieerde taakopdracht zich tot leider kunnen ontwikkelen, juist binnen de context van een wettelijk gedefinieerde taakopdracht, het strategisch speelveld en de strategische vrijheidsgraden.[2] Mijn conclusie was dat de betekenis van leiderschap dient te worden gedifferentieerd in een politiek leiderschap en een ambtelijk leiderschap, waarbij het primaat van de politiek de belangrijkste determinant in de politieke besluitvorming is en behoort te zijn. Ambtenaren die worden klaargestoomd voor de hogere echelons van het openbaar bestuur worden ondersteund door coaches bij hun leiderschapsontwikkeling.
‘Ook politieke leiders kampen met dilemma’s, de ethiek van leiderschap en het optimaal functioneren binnen de politieke en maatschappelijke arena’
De Algemene Bestuursdienst (ABD) heeft grote invloed op de leiderschapsontwikkeling van (toekomstige) hogere ambtenaren. Hoewel er een functioneel onderscheid is tussen het ambtelijk en politiek leiderschap binnen het openbaar bestuur, wordt de relatie meer diffuus als een hoge ambtenaar gevraagd wordt politiek ambtsdrager te worden, bijvoorbeeld staatssecretaris of minister of zich zelfs verder ontwikkelen tot politiek leider. In zijn denken en handelen zal de politieke ambtsdrager ‘in spe’ zijn leiderschapsontwikkeling, ondergaan als ambtenaar en zoals uitgevoerd door bijvoorbeeld de ABD, meenemen.
Zingevingsproces
Kan en mag een politiek leider gecoacht worden? De vraag is belangrijk omdat binnen de democratische rechtsstaat de politiek leider geacht wordt vanwege het publiek belang transparant, doorzichtig en met verantwoordelijkheid te handelen. Hoewel deze entiteiten in zekere zin ook zijn denken (zijn intrinsieke/authentieke belief system) weergeven, is het toch niet gemakkelijk de mens achter de politiek leider te ontdekken. Maar ook politieke leiders zijn mensen die te kampen hebben met dilemma’s, de ethiek van leiderschap en het optimaal functioneren binnen de politieke en maatschappelijke arena, waarin veelal de toonzetting meer negatief dan positief is.[3] Overigens niet altijd ten onrechte. En hoe denken de politieke leiders zelf over zingeving, ethiek en leiderschap?
En wat voor rol kan en mag de coach in dat zingevingsproces spelen? Ik stelde Louis Dell, executive coach, de volgende vraag: ‘Denkt u dat een politiek leider gecoacht kan en mag worden, rekening houdend met transparantie, publiek belang, verantwoordelijkheid afleggen e.d ? Dell: ‘Ik denk zeker dat een politiek leider gecoacht kan worden. Ik zou bijna zeggen dat het voor iedere leider (ook in de politiek) goed zou zijn een coach/klankbord en adviseur te hebben. Dan hebben we het natuurlijk wel over coaching met een ethisch uitgangspunt. Spindoctors etc. zijn ook coaches, maar die reken ik hier nu niet toe.’[4]
Invloed
Executive coaches die gespecialiseerd zijn in het coachen van politieke leiders en die ook daadwerkelijk deze leiders coachen dienen immer op hun hoede te zijn om niet het publiek domein en/of politiek beleidsterrein te betreden. Maar is dat wel mogelijk, want deze terreinen vormen bij uitstek de aandachtsgebieden van de politiek leider? Ik citeer Louis Dell nogmaals: ‘Dan hebben we het natuurlijk wel over coaching met een ethisch uitgangspunt.’[5] De posities van een coach en spindoctor dienen dus gescheiden te blijven. De coach zou in het coachtraject met de politiek leider zich moeten beperken tot de ethische uitgangspunten van politiek leiderschap, zeg de ethiek van politiek leiderschap.
Dat zou betekenen dat de coach met de politiek leider over de filosofie en/of zingeving van politiek leiderschap zou moeten praten. Maar dat is volgens mij niet voldoende. Ook moeten ze spreken over het eigen levenspad, de zoektocht naar de diepere betekenis van het leven.[6] Ben Verleg gaat in zijn proefschrift in op de zingeving in besluitvorming en zegt dat besluitvorming vaak niet verloopt volgens rationele patronen maar dat psychologische en sociologische factoren, naast de context van de organisatie, een rol spelen.[7]
Joke Leenders, coach voor openbaar bestuur en cultuur stelt, aan de coachee vragen als: Hoe ga ik verder? Waar loopt het stroef? Voor welk dilemma sta ik? Hoe ga ik om met beschuldigingen van niet-integer handelen? Doe ik nog wat ik wil en wil ik nog wat ik doe? Ben ik er nog bij met mijn hart? En hoe zit dat met de ander? Werken we nog samen of stokt de communicatie? Zit ik nog aan het stuur of laat ik het allemaal maar gebeuren?
‘De problematiek van de coach is dat hij niet op de stoel van de spindoctor of raadsadviseur moet gaan zitten’
Hoewel dit veelal vragen zijn van functionele en persoonlijke aard in relatie tot anderen, en inhoudelijk zeker ook de zingeving en diepere betekenis van het mens-zijn raakt, geeft Weijers een andere benadering van zingeving, waarin deugd een rol speelt. ‘Deugden zijn te leren en te oefenen. Deugdzame mensen zijn zelf voorbeeldig en zullen vaak verwijzen naar voorbeelden die zij zelf hebben gekend, waarvan zij het hebben geleerd. Vaak wordt gepoogd om morele kwesties te reguleren via codes en commissies. Maar de morele kwaliteit van professionals, ondernemers en bestuurders vergt moreel gevormde mensen die niet zozeer door kennis en plichtsgetrouwe opvolging van de regels, maar vanuit een innerlijke houding of deugd laten zien wat ‘goed handelen’ is. De deugd is datgene wat menselijk leven goed maakt. Het is een perfectionering van het streven naar zelfverwerking, een gerichtheid op een uniek doel en unieke geschiktheid.’[8]
In dat streven naar diepere zingeving zou een rol voor de executive coach weggelegd kunnen zijn. Iedere mens is uniek en dus ook de mens achter elke politiek leider, wat betekent dat men zeer gedifferentieerd over het begrip deugd kan denken. Er is dus geen conformiteit over de betekenis van zingeving en dat maakt het lastig.
Ethische uitgangspunt
De problematiek van de coach die de politiek leider coacht of als diens adviseur/klankbord fungeert, is dat hij niet op de stoel van de spindoctor of raadsadviseur moet gaan zitten. De coach dient altijd alert te blijven en zal zich moeten beperken tot coaching met een ethisch uitgangspunt. Ook bestuurders (in Dells woorden executives, pv) stellen eisen aan de executive coaches: integriteit, het vermogen om vertrouwen op te bouwen, goed kunnen luisteren en empathie.[9] Op vertrouwensbasis kunnen coach en coachee in meerdere gesprekken komen tot diepere inzichten in de zingeving en ethiek van het mens-zijn achter de politiek leider. En dus over diens denken en handelen in de politieke besluitvorming. Ook de wetenschap formuleert nieuwe richtingen naar ethische uitgangspunten van leiderschap. Aan de Tilburg University is Rens van Loon tot hoogleraar Dialogical Leadership benoemd. De leerstoel richt zich erop leiders door onderzoek naar de eigen praktijk verder te brengen in hun effectieve, authentieke en ethische handelen. Ik denk, maar ik ben geen coach, dat het moeilijk is in een coachtraject met een politiek leider je uitsluitend te beperken tot de zingeving en diepere betekenis van het mens-zijn achter de politiek leider. Vragen zoals door Joke Leenders gesteld en die van functionele en persoonlijke aard zijn, zullen diffuus door elkaar heen lopen of de coach zal het traject vanuit de filosofie en ethiek moeten formuleren. Dat wordt lastig omdat, zoals Wikipedia het formuleert: ‘Zingeving een begrip is uit de metafysica, wijsgerige antropologie en de psychologie en betekent het zoeken naar de zin, de bedoeling of het doel van het leven of van grote gebeurtenissen in het leven, of het trachten dit doel zelf te scheppen.’
Voetnoten
[1] Velde, van de, P., Coaching in tijden van crisis loont echt, Goede begeleider is hofnar en schatbewaarder, (interview met Louis Dell), de Telegraaf 23 januari 2010.
[2] Vogel, P., Kan een ambtenaar in een bureaucratie zich tot een leider ontwikkelen? Artikel op Virtueel Bestuur van de Vereniging voor Bestuurskunde februari 2015.
[3] Weijers, R., Dienen en Deugen, Kracht en kwetsbaarheid van topbestuurders, Ridderprint, Ridderkerk 2010.
[4] Mail tussen schrijver en Louis Dell, 17 februari 2016.
[5] ibidem.
[6] Dell, L., Tulder, van R., Duursema, H., McNeill, D., Leiderschap en coaching in tijden van crisis KPMG, RSM Erasmus Universiteit en Strategy Academie, 2009, 18.
[7] Verleg, B., Zingeving in Besluitvorming, B. Verleg, 2012, 266.
[8] Weijers, R., 50.
[9] Dell, Tulder, 94.
