Kloven horen erbij - Platform Overheid

Een ambtenaar krijgt onvermijdelijk te maken met kloven. Een kloof bijvoorbeeld tussen visie en praktijk, beleid en uitvoering, centrale en decentrale overheden of ambtenaren en burgers. Bestuurskundigen, bestuurders en organisatieadviseurs bekommeren zich er graag over. Ontelbaar veel programma’s, projecten en losse initiatieven zijn erop gericht kloven te dichten. Want kloven, gaten en andere ongerijmdheden mogen er niet zijn. Ze horen niet in een beschaafde samenleving. Eropaf dus met de ambtelijke gereedschapskist vol actieplannen, leidraden, memoranda, nota’s en stuurgroepen.

Kloven bieden ruimte
Je kunt ook anders denken over kloven: dat ze er gewoon bij horen en bovendien ruimte bieden. Want hoe zorgvuldig je een kloof ook probeert te dichten, of iedereen ter wille te zijn, er zullen altijd nieuwe kieren ontstaan. Ze zijn inherent aan de ambtelijke taak om orde en samenhang te brengen in een samenleving. Hoe helderder de kaders of procedures, hoe duidelijker het is wie erbuiten valt. Waar mensen handelen, ontstaan kloven.

‘Veel ambtenaren ervaren dat ze nergens terecht kunnen met hun zorgen’

Die gedachten kwamen bij me op tijdens een teamoverleg van het programma Dialoog & Ethiek, waar we spraken over de vele ambtenaren die ons benaderen met morele vragen. Ze ervaren een kloof tussen wat ze doen, en wat ze denken dat goed is om te doen. Met hun zorgen kunnen ze nergens terecht, zo ervaren ze. Hun leiders hebben andere dingen aan hun hoofd, geen tijd, niet genoeg belangstelling. Daardoor ontstaat een patstelling, tenminste, zo ervaren ze het. Ze komen niet verder met hun kritiek. Ze ploeteren verder. Als het ongemak te groot wordt, haken ze af, stappen ze op of worden ze ziek.

In kloven liggen kiemen
Wij van het programmateam Dialoog & Ethiek zijn aan het werk in kloven, gaten en andere ongerijmdheden. En we zijn lang niet de enigen. Hoe complexer de regelgeving en de systemen, hoe meer er te doen is. Het vraagt veel van ons. Het is een ongewis gebied waar veel emoties de kop opsteken en we ons ongemakkelijk kunnen voelen. Vaak weten we niet wat het goede is om te doen. Op de donkerste plekken komen we mensen tegen die ooit vol energie aan de slag gingen, maar nu tastend en eenzaam ronddolen. Ga je in contact, dan hoor je wanhoop, maar ontstaan er ook levendige gesprekken over de geschiedenis en de toekomst. Over het recht, de inhoud, de sturingsfilosofie, gedachtenpatronen of de purpose. Alle mensen die je er tegenkomt hebben hun eigen netwerk, relaties, ideeën. Ze zijn oud of jong, hebben een hoge of een lage schaal. Als je stilstaat, kijkt en je openstelt, zie je in al die kloven kiemen liggen en draden lopen waaruit nieuwe, stevige weefsels kunnen groeien. Of het nu een netwerk is van mensen die elkaar steunen, een community van activisten of een beweging van jonge ambtenaren die het anders gaan doen.

‘Een kloof kan als een baarmoeder voor vernieuwing zijn’

Open ruimte
Bekijk een kloof niet als een benauwd gat, maar als een open ruimte en je ziet dat ambtenarenwerk voor een groot deel een oefening is om die ruimte te vinden en er samen bruggen in te bouwen. Er is ruimte in het recht. Er is ruimte tussen de regels. Er is ruimte tussen mensen. In de onzekere wereld tussen verlangen en werkelijkheid ontstaan elke dag weer initiatieven, passend bij vragen die op dat moment om aandacht schreeuwen. Mensen vinden er al zoekend woorden en argumenten voor wat zij belangrijk vinden. Er worden dingen verschoven en nieuwe werkelijkheden gecreëerd.

In vers 11 van de Daodejing, een bundel van Chinese mythische teksten, staat het volgende: ‘Het is de lege ruimte die aan een pot haar bedoeling geeft. Zou je deze metafoor kunnen vertalen naar ons werk? Het is de ruimte die een wet bruikbaar maakt? Het is de ruimte om te luisteren en spreken die een bijeenkomst zinvol maakt? Het is de ruimte om een eigen afweging te maken die een procesafspraak menselijk maakt?’

Kloven, hoe akelig ze vaak ook zijn, bieden ook ruimte. Er zijn mensen aan het klungelen, experimenteren, lachen en huilen. Ze zoeken, vinden en steunen elkaar. Als je goed kijkt blijken er mensen te vinden die hulp bieden, ook al weet niemand precies hoe het verder moet. Dat maakt het vermoeiend, leuk en spannend. Vrees dus niet de gedachte dat er altijd kloven, gaten of vacuüms zullen blijven bestaan. Ze bieden altijd mogelijkheden. In die zin kunnen ze een soort baarmoeder voor vernieuwing zijn. Om die te benutten, is het verstandig om de bekende ambtelijke gereedschapskist soms even opzij te zetten, het avontuur aan te gaan en je verwonderd mee te laten voeren.

Enkele voorbeelden van ruimte makende en ruimte benuttende initiatieven

De Rijks Innovatie Community is een levendige ontmoetingsplek van ambtenaren die iets hebben met vernieuwing.
Soms staan ongeschreven regels in de weg om een kloof te overbruggen. Het programma Grenzeloos Samenwerken ontwikkelde een workshop om ongeschreven regels te herkennen en bespreekbaar te maken.
Gespreksleiders Dialoog & Ethiekzetten zich in voor een veilige gesprekscultuur, ofwel: ruimte voor goede gesprekken en dialoog. Ben je rijksambtenaar en gespreksleider of wil je gespreksleider worden? Mail dialoogenethiek@rijksoverheid.nl om je aan te sluiten bij de community.
Het Hannah Arendt Podium heeft labs, podia, een studieclub, allemaal om vrije ruimte te creëren.
In de podcast ‘Hallo Hannah’ vertellen ambtenaren over ervaringen in hun werk.

Ken jij nog meer voorbeelden? Ik ben benieuwd!