Leren van de beste Nederlandse overheidsinnovaties


Dit jaar wordt voor het eerst de overheidsinnovatie van het jaar gekozen. Als lid van de voorselectiecommissie hielp Menno Spaan de eerste tien overheidsinnovaties selecteren, waarvan er inmiddels drie zijn geselecteerd door een vakjury en op 18 november één tot Beste Overheidsinnovatie van het Jaar wordt gekozen. Het nadeel van dat proces is dat er één gelukkige is en de anderen al snel worden vergeten. Daarom heeft Spaan alle inzendingen bekeken en beschreven wat we kunnen leren van de voorlopers op het gebied van overheidsinnovaties.

De overheidsinnovatie van het jaar leidt tot een boeiend proces met terecht aandacht voor de vernieuwers in de publieke sector. Maar hoe voorkomen we dat we alleen naar de winnaar kijken? Voor dit artikel bekeek ik alle inzendingen met als centrale vraag: wat zijn de achterliggende ideeën en principes van deze voorlopers die ook elders kunnen worden toegepast? Er komt een beeld uit met mogelijkheden die direct in praktijk kunnen worden gebracht, met voor ieder type overheidsorganisatie wat wils.
Daarom heb ik gekeken wat we kunnen leren van deze voorlopers op het gebied van overheidsinnovatie, met als centrale vraag: wat zijn de achterliggende ideeën en principes die ook elders kunnen worden toegepast? Er komt een beeld uit met mogelijkheden die direct in praktijk kunnen worden gebracht, met voor ieder type overheidsorganisatie wat wils.
De top 10 van hoogst gewaardeerde innovaties heb ik beschreven, maar ook andere innovaties die zijn ingezonden. Wat vooral opvalt is dat overheidsorganisaties naar voren stappen en verantwoordelijkheid nemen. Ik beschrijf de innovaties in drie categorieën die opvallen, maar elkaar uiteraard niet onderling uitsluiten omdat innoveren juist gaat om de combinatie van verschillende toepassingen en werkwijzen.

De categorieën zijn de volgende:

  • Actieve betrokkenheid van inwoners;
  • Nieuwe toepassingen in het sociaal domein;
  • Technologische innovaties;
  • Methoden om tot innovatie te komen.

Wat doen de voorlopers op het gebied van overheidsinnovatie in Nederland? En wat kunnen wij van hen leren?

Actieve betrokkenheid van inwoners
Het Openbaar Ministerie (OM) is bij uitstek een organisatie die veel heeft aan de hulp van inwoners. Van bedrijfseconomische fraude tot criminaliteit op straat, inwoners zijn de ‘ogen en oren’ van het OM. En daar voegt het OM iets aan toe, namelijk de neuzen van mensen. Het XTACY parfum van het OM dat mensen leert de geur van een drugslab te herkennen, is een mooi voorbeeld van directe participatie van inwoners dat navolging verdient op andere gebieden en laat zien hoe je door totaal anders te denken dan je normaal doet, betere resultaten bereikt.
Een aanpak waarin jongeren centraal worden gesteld is de maatschappelijke diensttijd van het ministerie van VWS. Door als ministerie naar voren te stappen en de relevante partijen met elkaar te verbinden zijn er inmiddels 24.000 jongeren die meedoen. Het geeft aan hoe ook een ministerie een voortrekkersrol kan vervullen.

‘Betrek de wetenschap bij je aanpak voor jongeren en je weet evidence based wat wel en niet werkt’

Maar er is meer. Een mooi voorbeeld van betrokkenheid van inwoners is de gemeente Zeist. 150 willekeurig geselecteerde inwoners bepaalden in het project Samen in Balans het toekomstige beleid van de gemeente in een project dat ook nog eens volledig digitaal werd uitgevoerd in coronatijd. En heb je de wens om alle participatieprocessen op één plaats onder te brengen voor je inwoners? Dan is de gemeente Groningen een koploper met het platform Stem van Groningen.
Maar ook een aantal ideeën achter andere inzendingen zijn het waard om op voort te bouwen. Zoals de eenvoud van Energiek Apeldoorn, de mogelijkheid om als inwoner CO2-meters en warmtecamera’s te lenen om in je huis te meten hoe het ervoor staat met het binnenklimaat – vaak een aanleiding om daarna je huis te verduurzamen.

Nieuwe toepassingen in het sociaal domein
Ook in het sociaal domein stappen overheidsorganisaties naar voren. Meer en actievere bemoeienis krijgt op vernieuwende manieren vorm.
In de schulden zitten of er net uit zijn en je niet zeker voelen over je financieel beheer. En de gemeente die dan een deel van de regie uit handen neemt door je vaste lasten te betalen. Het is niet nieuw, maar de gestructureerde aanpak van het ‘Huishoudboekje’ met de app van de gemeente Utrecht kan een landelijk voorbeeld genoemd worden. Vooralsnog wordt het toegepast voor een relatief beperkt aantal van circa tweehonderd inwoners, maar de potentie is groot. Stel je je de juridische hobbels voor die genomen zijn om het inkomen direct aan de gemeente uit te laten betalen. En het werkt. Gebruikers ervaren rust omdat hun vaste lasten worden betaald. De gemeente krijgt een hogere beoordeling als betrouwbare partner en kan eerder een helpende hand bieden als het bij inwoners misgaat in de financiën. En iedereen kan van het Huishoudboekje gebruik maken!

‘Soms wil je als gemeente direct handelen en kosten voor je rekening nemen’

De Sociale Dienst Drechtsteden was eerder landelijk leidend in het maken van resultaatafspraken met zorgaanbieders. Nu heeft men het doelgroepenvervoer aangepakt als voorbeeld voor de rest van Nederland. De kosten van doelgroepenvervoer nemen de komende jaren door vergrijzing sterk toe. De meeste ritten zijn naar bestemmingen dichtbij. Met de Wijkhopper, een nieuwe, kleine elektrische auto, die ook nog eens bestuurd wordt door mensen die daarmee vanuit een uitkering van de Sociale Dienst weer aan het werk gaan, wordt een goedkopere, milieuvriendelijker en voor de doelgroep kwalitatief hoogwaardiger (een half uur van tevoren bellen voor je rit) werkwijze geboden. Dit is een prachtig voorbeeld van het ‘stapelen’ van ‘waarden’, als bron voor verandering, waar ik eerder een artikel over schreef.
En in het sociaal domein zijn er meer innovaties. Betrek bijvoorbeeld de wetenschap actief bij je aanpak voor jongeren en je weet welke interventies evidence based wel en niet werken. Dit doet men in de aanpak van het Preventief Interventie Team in Amsterdam. Het snel betalen van kleine bedragen aan mensen die hulp nodig hebben, waar je je als gemeente voor moet verantwoorden, krijgt vorm in een Mini Maatwerkbudget bij de gemeente Amsterdam met navolging in diverse andere gemeenten. Iemand die uit een moeilijke positie komt en zijn of haar treinkaartje niet kan betalen om naar een sollicitatiegesprek te gaan: soms wil je als gemeente direct acteren en die kosten voor je rekening nemen. Dat moet op een verantwoorde manier. De app en de onderliggende werkwijze bieden hier een mogelijkheid voor.

Technologische innovaties
Voorop staat dat geen enkele technologische innovatie slaagt als daar geen sociale innovatie aan ten grondslag ligt. En ook kan een nieuwe werkwijze in een technologische toepassing worden gevangen, dus deze categorie laat zich lastig onderscheiden. Toch is sprake van een groep innovaties waarin technologie een belangrijke rol speelt.
Allereerst de CoronaMelder-app. Volledig transparant en in nauwe afstemming met de markt tot stand gekomen, is het leerzaam hoe men erin is geslaagd deze interactie goed te laten verlopen. Maar ook in het omgaan met privacy beperkingen biedt ‘de domste app van Nederland’ mooie leerpunten.
En dan Robotic Process Automation, wat wel eens een enorme belofte zou kunnen zijn voor de overheid. Eenvoudige administratieve, routinematige handelingen kunnen ermee gerobotiseerd uitgevoerd worden. Het Shared Service Center van de Dienst Justitiële Inrichtingen past het toe.

‘Geen enkele technologische innovatie slaagt als er geen sociale innovatie aan ten grondslag ligt’

Maar ook in de fysieke infrastructuur gebeuren er prachtige dingen. De kolencentrales in Nederland kunnen gesloten worden als we in staat zijn de warmte in de rivieren te benutten voor het opwekken van stroom. De provincie Zuid-Holland heeft met de markt een werkende toepassing ontwikkeld om energie op te wekken uit het water langs kademuren. Diezelfde provincie ontwikkelde een DC-grid waarmee gelijkstroom op de N470 toepasbaar is en op basis van zonnepanelen een zelfvoorzienend systeem is ontwikkeld. Wereldwijd is dit de eerste toepassing van wat wel eens een revolutie zou kunnen zijn.
En dan zijn er natuurlijk op het gebied van water de nodige innovaties. Kademuren die op een innovatieve wijze worden vervangen in Amsterdam. Slim gebruik van water door een zelfsluitende waterkering in Limburg, boeren die zelf de hoogte van het waterpeil bepalen in samenwerking met het hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden omdat zij daar goed in zijn. En een nieuwe manier van berekenen voor zicht ‘onder water’ met de Bagger Volume Module waardoor de onderhoudsopgave helder wordt voor de hoeveelheid bagger die verwijderd moet worden in het Waterschap Noorderzijlvest.

‘De waan van de dag drukt innovatie vaak weg’

En dan het omgaan met data. Zicht op ondermijning laat zien dat het combineren van data directe meerwaarde biedt. Gemeenten hebben daar zelf vaak beperkte capaciteit voor.
Het digitaal bundelen van informatie speelt een belangrijke rol in het openbaar bestuur. Museum2go, het klimaatdashboard van het KNMI, Meld een vermoeden, het zijn allemaal mooie voorbeelden waarin die rol wordt vormgegeven.

Methoden om tot innovatie te komen
Hoewel methoden om tot innovatie te komen op zichzelf niet altijd innovatief zijn, bieden de inzendingen een aantal praktische methoden om op in te zoomen.
De waan van de dag drukt innovatie vaak weg. Speculative Design is een methode waarin je durft vooruit te kijken naar de toekomst. De methode wordt onder andere in Rotterdam toegepast en verdient navolging.
De Groene Cirkels van de provincie Zuid-Holland toont een andere manier van werken waarin verschillende bestuurslagen, private organisaties en instellingen elkaar op thema’s vinden en de provincie een omslag maakt naar een faciliterende rol. Ook de Regio Deals, die werken als een versneller voor ontwikkelingen in de regio, passen een vergelijkbare methode toe. Initiatieven op alle niveaus worden met elkaar verbonden op een manier waar bestuurskundigen de vingers bij aflikken.
En dan, meer op het niveau van gedragsverandering. Interactie met inwoners vraagt om ambtenaren die reflecteren. Maar hoe stimuleer je dat? De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) heeft hier met ‘De Begripvolle Ambtenaar’ een mooi gevisualiseerd project van gemaakt. En het programma Mens Centraal geeft in dit verband invulling aan de ‘klantreis’, als input biedt voor vernieuwing. Twee mooie voorbeelden van organisaties die een moeilijk tastbaar onderwerp weten te concretiseren.
Innovaties ontwikkelen zich naar volwassenheid. Het Innovation Maturity Model brengt deze ontwikkeling in kaart en biedt de mogelijkheid om te toetsen waar versterking gewenst is. Ook hier: een moeilijk tastbaar onderwerp wordt geconcretiseerd.
Wat in het buitenland veel meer gebeurt dan in Nederland is het bundelen van innovaties op één platform, zodat kennis wordt uitgewisseld. Het innovatieplatform Winnovatie is hier voor de waterschappen in Nederland een mooi voorbeeld van.

Beter goed gejat…
De overheidsinnovaties in Nederland richten zich op actieve betrokkenheid van inwoners, op toepassingen in het sociaal domein, het gebruik van technologie en de ontwikkeling van nieuwe technologieën, en op nieuwe of verbeterde methoden. Ik doe zeker geen recht aan alle inzendingen, maar geef een beeld van de voorlopers en de toepassingsmogelijkheden van de achterliggende ideeën. Beter goed gejat, dan slecht bedacht! Gebruik daarom die ideeën en toepassingsmogelijkheden. Maar, pas op… het enkel kopiëren van toepassingen werkt niet. U zal er altijd zelf nog hard voor moeten werken om ze in uw organisatie en in uw beleidscontext werkbaar te maken.

*Meer lezen over de overheidsinnovaties en de inzendingen van de top 10 bekijken? De Vereniging voor Overheidsmanagement ontwikkelt een nieuwe website waar alle inzendingen te vinden zijn.

Vond je dit artikel interessant? Lees alle artikelen van: Menno Spaan
Deel dit artikel

Er zijn nog geen reacties op dit artikel

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

*