‘Het vlottrekken van de woningbouw, verduurzaming en stimulering van de werkgelegenheid zijn allemaal zaken waar je met vastgoed iets aan kunt doen,’ stelt Annet Bertram, directeur-generaal Vastgoed en Bedrijfsvoering Rijk. Het Rijksvastgoedbedrijf is hard aan het werk om het vaak op strategische locaties gelegen rijksvastgoed daarvoor in te zetten.
Het Rijksvastgoedbedrijf, onderdeel van het ministerie van BZK, is de vastgoedorganisatie van en voor de rijksoverheid. Het RVB beheert een vastgoedportefeuille die uiteenloopt van het Paleis op de Dam tot oefenterrein De Vliehors op Vlieland en van gevangenissen tot het Catshuis. De portefeuille bevat vooral heel veel ‘gewone’ kantoorpanden, die bij elkaar goed zijn voor twaalf miljoen vierkante meters. Daarnaast heeft het bedrijf zo’n 90.000 hectare grond.
In de crisisperiode enkele jaren geleden moest ook het vastgoed een bijdrage leveren aan het gezond maken van de begroting. Dat betekende verkopen in een ingewikkelde tijd tegen niet altijd even goede prijzen. Inmiddels zijn de omstandigheden sterk veranderd. ‘We bevinden ons nu in een situatie waarin we ons de vraag kunnen stellen: wat willen we met ons vastgoed en onze grond,’ vertelt Bertram, sinds eind 2017 directeur-generaal Vastgoed en Bedrijfsvoering Rijk en tevens DG van het Rijksvastgoedbedrijf.
Staatssecretaris Knops van BZK leverde eind juni in een brief het antwoord op die vraag: het rijksvastgoed moet een rol moet gaan spelen bij het realiseren van de kabinetsdoelstellingen op het gebied van werken, wonen, duurzaamheid en circulaire economie. Bertram concretiseert: ‘We moeten slimmer met ons vastgoed omgaan en het maatschappelijk rendement, in combinatie met financieel rendement, centraal stellen. Bij maatschappelijk rendement hebben we het over het vlottrekken van de woningbouw, verduurzaming en stimulering van de werkgelegenheid. Dat zijn zaken waar je met vastgoed iets aan kunt doen. Het focussen op maatschappelijke doelen in combinatie met het financieel rendement, is bovendien uiteindelijk misschien ook wel financieel beter dan alleen financiële doelen in het oog houden. We zijn aan het uitzoeken hoe dit loopt.’
‘Verduurzaming levert werkgelegenheid op’
Het is geen totaal nieuwe ontwikkeling, Bertram geeft een paar voorbeelden hoe dat maatschappelijk rendement bij een aantal recente projecten al een rol heeft gekregen. Een vorm van ‘verkoop nieuwe stijl’ met oog voor maatschappelijke doelen is de recente afstoting van het Hembrugterrein aan het Noordzeekanaal, de locatie waar vroeger het Staatsbedrijf der Artillerie-Inrichtingen was gevestigd. ‘Dat is niet zomaar verkocht, maar we hebben er samen met de gemeente Zaanstad een goed plan voor gemaakt. Er komen 1000 woningen en 650 arbeidsplaatsen. Een tweede voorbeeld is het voormalige Marinevliegkamp Valkenburg, waar zo snel mogelijk woningbouw moet komen. Het Rijksvastgoedbedrijf is ook hier betrokken bij de voorbereidingen daarvan, binnenkort wordt het laatste akkoord met de provincie en de gemeente getekend.’
Een voorbeeld van het verduurzamen van rijksvastgoed is het project EnergieRijk Den Haag, waarin de energievoorziening van zestien kantoren rond het Haagse Centraal Station aan elkaar wordt gekoppeld en uiterlijk in 2040 volledig duurzaam is. ‘Voor het verduurzamen van het rijksvastgoed hebben we veel expertise in huis en door massa te maken wordt het mogelijk nieuwe technieken te gebruiken. We kijken ook naar de mogelijkheid om woningen hierbij te betrekken, omdat woningen een ander patroon van energiegebruik hebben dan kantoren. Mogelijk kan er aansluiting komen op de Warmterotonde Rotterdam-Den Haag, waarbij overtollige warmte van de Rotterdamse industrie wordt gebruikt. Voor losse panden is zoiets niet haalbaar, maar het is wél mogelijk bij een gebiedsgerichte aanpak.’ Het streven is ook om dergelijke ideeën te reproduceren, legt Bertram uit ‘We zijn nu over vergelijkbare projecten in gesprek met de gemeenten Utrecht en Arnhem. Door dit te doen draait het verduurzamings-motortje sneller.’
Wat betreft werkgelegenheid gaat het Rijksvastgoedbedrijf samen met de gemeente Den Haag een pilot organiseren waarbij mensen ‘uit de kaartenbak’ en jongeren die daarin dreigen te belanden worden betrokken. Ook dat is een vorm van slimmer omgaan met vastgoed, waar het Rijksvastgoedbedrijf aan meedoet.
Bertram: ‘Verduurzaming levert werkgelegenheid op, juist voor lager opgeleiden, en niet alleen in de grote steden maar ook in regio’s waar de werkgelegenheid terugloopt. Daarbij willen we vooral aansluiten bij zaken waar regionale partijen mee bezig zijn. De staatssecretaris noemt dit rentmeesterschap, ik vind dat een mooi begrip.’ Bij slimme ontwikkeling en herontwikkeling moeten we niet alleen denken aan vastgoed op strategische locaties, maar ook aan de grond die het Rijksvastgoedbedrijf heeft, bijvoorbeeld in Flevoland. ‘Die grond verkopen we in principe niet, maar we kunnen wel in discussie gaan met elkaar over wat we ermee kunnen doen – windmolens of zonnepanelen plaatsen bijvoorbeeld. Ook bij de grond gaat het weer om een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor ontwikkelingen die veel maatschappelijk rendement opleveren.’ Zoals woningbouw: in Almere heeft agrarische grond van het Rijk in het gebied Oosterwold een woningbouwbestemming gekregen, er is ruimte voor 15.000 huizen.
Nieuwe bestemmingen
Ondertussen gaat ook het ‘gewone’ werk door, het beheren van alle panden en objecten: kantoren, kazernes, gevangenissen, paleizen. Ook daarbij is het belangrijk om gemeenten en regio’s als ‘partners in crime’ te hebben. ‘Als zij iets uitgedokterd hebben, doen wij daaraan mee door onze panden eraan te koppelen, zodat er door meer massa meer mogelijk is.’
Bovendien geldt dat de panden van het Rijksvastgoedbedrijf in eerste instantie vooral worden gebruikt voor en door ambtenaren. ‘In Den Haag is er momenteel eerder behoefte aan meer dan minder door de toename van het aantal overheidstaken, we moeten ons best doen met de beschikbare ruimte. In een gemeente als Zwolle is dat door de concentratie van rijksdiensten ook zo.’
‘Pas als geen enkele vorm van hergebruik lukt, volgt sloop’
Als er toch panden worden verkocht (vorig jaar waren er ruim driehonderd verkooptransacties van zeer verschillende panden en objecten), mogen gemeenten als eerste hun vinger opsteken als ze belangstelling hebben. Een andere manier is samen met de gemeente kijken naar een nieuwe bestemming die past bij de lokale plannen. Als panden worden afgestoten, krijgen ze in veel gevallen een woonbestemming. Voorbeelden daarvan zijn het vroegere ministerie van Verkeer en Waterstaat aan de Plesmanweg in Den Haag en het UWV-kantoor in Emmen. Ander voorbeelden van ‘maatschappelijk hergebruik’ zijn de koepelgevangenis in Haarlem, waar een University College in komt, en de oude gevangenis aan de Havenstraat in Amsterdam die een internationale school wordt. ‘We streven er bij het vinden van andere maatschappelijke functies altijd naar een verbinding te maken met het gebied waar het pand staat. Daarin doen we steeds meer expertise op.’
Pas als geen enkele vorm van hergebruik lukt, volgt sloop… maar dan wel circulair met zoveel mogelijk hergebruik van materialen. Bertram: ‘Ook daar worden we steeds handiger in. We werken nu aan het ontwikkelen van een ‘Materialenpaspoort’, zodat we weten welke materialen we waar hebben.’
Politiek gevoelig
Behalve met gemeenten en provincies heeft het Rijksvastgoedbedrijf ook veel contact met private partijen. ‘Zo bijzonder is dat niet, we werken elke dag met private partijen. Zij voeren onze bouw- en onderhoudswerkzaamheden uit,’ zegt Bertram daarover. ‘Wel bijzonder is de marktvisie die we hebben opgesteld met daarin de wederzijdse belangen en risico’s, zodat we aan elkaar duidelijk kunnen maken wat we willen. Door die marktvisie leren we elkaar beter kennen en krijgen we meer begrip voor elkaars belangen. Het is ons gelukt bedrijven ‘mee te nemen’ met onze doelstellingen op het gebied van werkgelegenheid, duurzaamheid en veiligheid. We investeren veel in de contacten met het bedrijfsleven; het is prettig dat je van elkaar weet dat iets écht zonder problemen moet lukken omdat het politiek gevoelig ligt.’ Zo ervaart zelfs het Rijksvastgoedbedrijf de gevolgen van de naderende Brexit, want een voorbeeld van zo’n politiek gevoelige kwestie is de bouw van het pand voor het European Medicines Agency, dat verhuist van Londen naar Amsterdam. Italië liep de vestiging mis en lijkt zich daar maar moeilijk bij neer te kunnen leggen. Er wordt nog steeds nauwlettend in de gaten gehouden of het allemaal wel goed gaat.
Dit artikel is geschreven door Maurits van den Toorn en verscheen eerder in Publiek Denken. Fotografie: Arenda Oomen.
