De kloof tussen de overheid en de samenleving lijkt in het vluchtelingenvraagstuk groter dan ooit tevoren. In tenminste vijf gemeenten is onder grimmige druk van de samenleving de besluitvorming over opvang van asielzoekers, tijdelijk of structureel, beïnvloed. Met bedreiging van gemeentebestuurders, ME ter verdediging van de raadszaal, spandoeken met harde teksten aan het adres van vluchtelingen en bestuurders die de ruimte niet krijgen om uit te praten haalden deze gemeenten de landelijke pers. Wat hadden overheden kunnen doen om voorzieningen voor vluchtelingen in meer harmonie te bespreken met haar burgers? Organiseren dat de creativiteit en expertise in de samenleving wordt opgezocht en benut!
Bijeenkomsten van colleges en raden met burgers over de vluchtelingenproblematiek escaleren. Het lijkt wel of de interactie tussen bestuur en burgerij zelfs onmogelijk wordt. In onze open samenleving kan het gesprek kennelijk gedwarsboomd worden en zijn er stevige voorzorgsmaatregelen nodig om te voorkomen dat het uit de hand te loopt. Van grimmig wordt het gewelddadig en strafbaar. De democratische rechtstaat is in gevaar. Angst als nieuwe raadgever voor gemeentebestuurders.
‘Van grimmig wordt het gewelddadig en strafbaar’
Als het proces van beïnvloeding volgens algemeen aanvaarde normen was verlopen – als het spel volgens de regels was gespeeld – was dan de uitkomst wellicht hetzelfde geweest? Namelijk kleinschaliger of geen opvang van vluchtelingen op die specifieke locatie. Een uitkomst die was bereikt via gesprek en debat met uitwisseling van feiten en argumenten? Was dan misschien niet het beeld ontstaan dat onze democratie wordt bedreigd? Kortom, is er hier sprake van een probleem dat opgelost kan worden? Wij denken van wel.
Stakeholderparticipatie
De vraag is hoe je die oplossing bereikt. Tweehonderdvijftig deelnemers meldden zich onlangs voor een door de VNG gesponsord congres op 22 januari 2016 in Driebergen. Een congres met als thema: communicatie in het vluchtelingenvraagstuk. Voorlichters, woordvoerders, strategische communicatieadviseurs, beleids- en bestuursadviseurs en gemeentebestuurders kwamen samen om met elkaar naar nieuwe wegen van communicatie te zoeken. Oplossingen als ‘ga niet op een podium zitten’, ‘organiseer geen massabijeenkomsten’ en ‘wees open en transparant’ kwamen voorbij.
En uiteraard valt niet te ontkennen dat goede communicatie een krachtig instrument is. Toch lijkt dit een te eenvoudig en lineair antwoord op een ambigu vraagstuk. De oplossingen die genoemd werden zijn allen praktisch uitvoerbaar tegen geringe kosten. Feitelijk zouden ze betekenen dat de wethouder wat vaker op pad moet omdat ‘geen massabijeenkomst’ leidt tot meer gesprekken. Maar hoe lang zou het duren voordat een grote ‘doordrukbijeenkomst’ is vervangen door een ‘doordrukrondje’ van de wethouder langs buurthuizen of langs alle deuren? Zogenaamde ‘schreeuwerds’ hebben minder podium maar red je zo de lokale democratie?
Soeverein overeind
Er zijn ook gemeenten te noemen die – weliswaar over een andere, maar evenzo controversiële inhoud – stakeholders uit de lokale samenleving veel ruimte hebben geboden om invloed uit te oefenen op het besluitvormingsproces toen het betekenis had. Namelijk aan de voorkant, ver voordat het besluit genomen werd. Zeist, Woudenberg en Stichtse Vecht hebben in het verleden hun opgave om te bezuinigen via een door henzelf ontworpen en geregisseerd proces opgelost door ruim baan te geven aan de samenleving. En onder meer Súdwest-Fryslân verkeert op dit moment midden in dat proces.
Met als resultaat dat de financiële doelstelling ruimschoots werd gehaald. En gemeenteraden ter afronding van het proces de voorstellen uit de samenleving vaak enthousiast overnamen en daarmee de noodzakelijke legitimiteit gaven. De beïnvloeding was vruchtbaar, de inhoud werd gedragen door de samenleving, de oplossingen bleken uitvoerbaar en toekomstbestendig en de democratie bleef soeverein overeind. Wat hadden of liever gezegd, hebben deze gemeenten gemeen?
Vertrouw de samenleving
Op de eerste plaats de overtuiging dat er veel expertise en creativiteit bij inwoners, bedrijven en maatschappelijke organisaties is om vraagstukken in het publieke domein tot een oplossing te brengen. De overtuiging dat de beste oplossingen niet ‘achter het bureau’ op het gemeentehuis ontstaan. Maar in de samenleving.
Op de tweede plaats de overtuiging dat een clash van belangen beter ordentelijk georganiseerd kan worden. Want discussie zou er toch van komen en dan liever aan de voorkant op een gestructureerde manier. Zo ontstonden er groepen stakeholders rondom bijvoorbeeld het thema veiligheid en openbare orde en zaten belanghebbenden als politie, particuliere beveiligers, ouderen, de Veiligheidsregio en gebruikers van de openbare ruimte aan die ene tafel. Met een gezamenlijke opdracht om met oplossingen te komen. Voordeel: de gemeente ‘bemoeit’ zich niet inhoudelijk met de oplossingen en krijgt toch wat het hebben wil. En de samenleving bemoeit zich juist met de inhoud en krijgt ook wat ze hebben wil.
Harde voorwaarde is wel dat de gemeenteraad aan de voorkant een robuuste doelstelling meegeeft en de kaders waarbinnen het spel gespeeld moet worden. Voor het vluchtelingenvraagstuk zou dat kunnen zijn: wij (gemeente X) hebben onze verantwoordelijkheid in het vluchtelingenprobleem te nemen en bieden daarom aan vluchtelingen tijdelijk en aan statushouders definitief huisvesting. We nodigen stakeholders afkomstig uit de samenleving uit om de vraag te beantwoorden hoe wij dat in de gemeente X het beste vorm en inhoud kunnen geven. Let wel: stakeholders uit de eigen samenleving. Zo voorkom je dat er afzijdige burgers met een negatief geluid uit andere gemeenten zich gaan bemoeien met het vraagstuk.
Moed en vertrouwen
Om het beschreven proces in te gaan, is moed en vertrouwen nodig. Moed van gemeentebestuurders en raadsleden om de samenleving open te benaderen en echt invloed te geven. Moed om tegen het COA te zeggen: ‘Wij gaan eerst de dialoog met onze inwoners voeren, voordat wij een standpunt innemen.’ Moed dus om stakeholders ruimhartig invloed te geven op de inhoud, ver voordat een inhoudelijk besluit genomen gaat worden.
Dus niet in omgekeerde volgorde: dan raak je aan het vertrouwen, want waarom zou je mensen betrekken als je toch al een besluit genomen hebt? Om nog één keer uit te leggen dat het een goed idee is? Dan voelen mensen zich niet serieus genomen en maken zij de inschatting dat je als gemeentebestuurder niet integer handelt. Met grimmig verzet tot gevolg. De vertrouwenskloof tussen overheid en burger kan alleen worden overbrugd als de bestuurders, politici en ambtenaren erop durven te vertrouwen dat de samenleving tot veel in staat is. Het enige wat je te doen staat is een proces uit te werken dat past bij het vraagstuk en elke betrokkene de ruimte geeft om zijn rol en verantwoordelijkheid te nemen.
Het Zijlstra Center start in samenwerking met Volutie een Ontwikkellab Lokale Participatiedemocratie. Voor geïnteresseerden is een voorlichtingsbijeenkomst georganiseerd op 13 april aanstaande.
