Meer transparantie, denken we vaak, leidt tot positieve effecten als meer vertrouwen, democratie of keuzevrijheid. En transparantie vatten we vaak op als meer informatie. Je ziet dat mooi als je post krijgt van de overheid. Op de achterkant van een besluit over de kinderopvangtoeslag of de onroerendezaakbelasting staan hele stukken tekst. Dat is de informatie die tot meer transparantie moet leiden. De lettertjes zijn wat kleiner, zodat er meer transparantie op een pagina past. Belangrijk, want je hebt maar zes weken om bezwaar te maken als de overheid een besluit neemt. Anders staat het besluit vast. Staat ook in die kleine lettertjes.
Is dat nu wat leidt tot meer gerechtvaardigd vertrouwen? Daar kun je aan twijfelen. Te veel of selectieve informatie doet dat niet. Informatie moet inzicht en overzicht geven om betekenisvol te zijn, zodat je besluiten kunt nemen en kunt handelen. Maar welke informatie is dat in een concreet geval?
‘Wil je zekerheid als overheid, dan hoort daar betekenisvolle transparantie bij’
Iets dat je steeds terugziet als het mis gaat, biedt daarvoor een aangrijpingspunt. Gwendolyne Santos procedeerde tegen de Belastingdienst, die haar zorgtoeslag had teruggevorderd. Dit gebeurde op basis van signalen verkregen met big data. Later, in de rechtszaak, moest de Belastingdienst dit onderbouwen op basis van feitelijke gegevens. Gwendolyne won, maar zonder dat duidelijk werd op basis van welke gegevens ze eigenlijk van fraude werd verdacht. Het is dan ook begrijpelijk dat de rechter zegt dat de Belastingdienst haar dossier openbaar moet maken. Maar niet alleen omdat er mogelijk sprake is van etnisch profileren. We willen áltijd weten wat de gegevens zijn op basis waarvan een besluit wordt genomen. Een zinvol gesprek is onmogelijk zonder gedeeld beeld van de feiten. En een gedeeld beeld van de feiten krijg je niet zonder dat duidelijk wordt waar de gegevens vandaan komen.
Hetzelfde zie je in eenvoudige situaties, zoals je gemeentelijke belastingen, waar het gaat om heldere feiten uit een basisregister. Ook daar staat precies die informatie – welke gegevens, van welke organisatie en wanneer verkregen – niet in het besluit. Maar dat is wat je nodig hebt om de feiten te kunnen controleren, om succesvol bezwaar maken en om een fout bij de bron te kunnen corrigeren. Want een onjuist besluit is doorgaans slechts een symptoom van een dieperliggende registratiefout. Een fout die bij een andere organisatie kan liggen en kan leiden tot meer onjuiste besluiten.
Betekenisvolle transparantie in deze concrete zin vraagt wat van de overheid. Maar daar krijgt ze ook wat voor terug. Voor wat, hoort wat. De overheid wil zekerheid, na zes weken staat een besluit vast. Daar hoort – net zo hard en afdwingbaar – betekenisvolle transparantie bij. En misschien kunnen we überhaupt wat meer zekerheden geven aan burgers bij toeslagen, dan alleen meer informatie. Helpt ook bij gerechtvaardigd vertrouwen.
*Deze column verscheen oorspronkelijk op 7 september 2019 in het Financieele Dagblad.
Stichting Kafkabrigade verzorgt ook masterclasses over digitalisering en behoorlijk bestuur. Klik hier voor meer informatie.
