Het resultaat liegt er niet om. SeinstravandeLaar onderzocht, in opdracht van BZK, de motieven, doelen en effecten van ambtelijke fusies. Hun rapport is analytisch sterk, op thematiek volledig en in conclusies overtuigend. Voorheen moesten voor- en tegenstanders van ambtelijke fusies hun opvattingen baseren op hun ervaring met één of enkele ambtelijke fusies. Nu ligt er een integrale studie van zestien ambtelijke fusies. Het rapport ontmythologiseerd: niet gevoelens van believers en non-believers die op beperkte kennis waren gebaseerd, hoeven nog langer de boventoon te voeren in de soms verhitte debatten. Een heus handboek vertelt nu de kale feiten.
‘Organisatie, organisatie, organisatie, in plaats van organiseren!’
Die feiten zijn duidelijk. De nagestreefde ambities, de gestelde doelen en de beoogde effecten worden met ambtelijke fusies gehaald. Punt. En ja, er zijn voldoende praktijkervaringen om mogelijke neveneffecten hanteerbaar te maken. Dan doel ik op geruchten dat ambtelijke fusies leiden tot onweerstaanbare druk op beleidsharmonisatie ten koste van de autonomie van deelnemende gemeenten. En dat de macht zou verschuiven naar ambtenaren ten koste van bestuur, politiek en democratische afweging.
Gaat het over de effécten van ambtelijke fusies, dan is sprake van schitterende parels met hier en daar een modderspatje. Kijk ik echter naar het concept van de ambtelijke fusie zélf, dan spreek ik, anno 2016, eerder over een modderbadje met hier en daar wat parels. De afgelopen periode waarin er steeds meer ambtelijke fusies tot stand kwamen, was immers een ánder tijdsgewricht dan nu. Ik werp de vraag op of gemeenten die momenteel bezig zijn nieuwe ambtelijke fusies voor te bereiden, zich niet alsnog stevig moeten herbezinnen.
Onze samenleving kenmerkt zich door begrippen als participatie, netwerken en informatiegestuurd. De kernopgave voor overheden is om daarop aan te sluiten. Gemeenten zullen in uiteenlopende, tijdelijke en soms instabiele particuliere, private en/of publieke netwerken moeten stappen als één van de actoren. Om zo het vermogen van lokale gemeenschappen, van stad tot straat, te versterken, zodat ze hun eigen toekomst blijvend vorm kunnen geven. Dan gaat het niet om de kwaliteit van de (overheids)organisátie, maar om de kwaliteit van organiséérprocessen. Daar ligt de nieuwe roeping van politiek en bestuur. Een radicaal-chaotisch tijdsgewricht, waarin vluchtigheid en voorlopigheid de boventoon voeren, vergt een overheid die aansluit op de fluïde maatschappelijke opgaven.
En wat doen we met ambtelijke fusies? We bouwen nieuwe instituties, van een voor de betreffende gemeenten niet eerder gekende omvang. Beoogd is betere dienstverlening, meerwaarde voor de burger, etc., maar dat wel vanachter de hoge muren van de fusieorganisatie. En zo’n bastion heeft de onvermijdelijke onhebbelijkheid om de eigen muren op te poetsen. Zo werkt dat. Organisatie, organisatie, organisatie in plaats van organiseren!
Dat kan beter. Het genoemde rapport bewijst dat ambtelijk opschalen werkt. Maar de vorm moet anders. Niet een GR c.s. (een afzonderlijke entiteit in de vorm van een rechtspersoonlijkheid bezittend lichaam in de zin van de Wet gemeenschappelijke regelingen, red.) met alle bestuurlijk-juridische fijnslijperijen, maar een vernetwerkt-participerend, op veelvoudigheid en meervoudigheid geënt organisme dat steeds weer aansluit op wat in lokale opgaven gaande is. En ja, daar is veel ambtelijke kracht en power voor nodig, opschalen helpt. Maar het rigide concept van ambtelijke fusie heeft een grondig herontwerp nodig.
Daar komt nog iets bij. De druk op de eenvormigheid van de representatieve democratie neemt toe. Ambtelijke fusies voeden die discussie, in plaats van een mogelijke uitweg te wijzen. Een traditionele, ambtelijke fusie is geen schoolvoorbeeld van versterkte lokale democratie. Ook dat moet anders. Waarom niet aangesloten bij de informele democratie in wijk en buurt, gecentreerd rondom die plaatselijke opgaven? Waarom wordt ambtelijke opschaling niet gebruikt om de representatieve democratie af te schalen?
De mythes rondom ambtelijke fusie zijn door het rapport ontzenuwd. Maar een nieuw mysterie dient zich aan, een mysterie dat voorlopig meer vragen dan antwoorden genereert. Voor mij staat vast dat, met dank aan wat ambtelijke fusies ons brachten, datzelfde concept opnieuw doordacht moet worden. Vanuit het organiséren. Ambtelijk opschalen is belangrijk genoeg om het blijvend door te ontwikkelen.
