De coronacrisis is, zeer begrijpelijk, in het publieke en politieke debat vooral een gezondheidskwestie met grote economische gevolgen. Maar het is ook een maatschappelijke kwestie van ongeëvenaarde omvang. Het dagelijks leven is bijna tot stilstand gekomen. Dat doet iets met families en buurten. Het doet iets met de verhoudingen tussen overheid, bedrijven en burgers en met de verwachtingen van elkaar naar de toekomst.
Het sleutelwoord is voorlopig wel onzekerheid. Over de eigen gezondheid en die van familie, vrienden en collega’s. Over werk en inkomen. Over beschikbare (mantel)zorg. Over verloren schoolmaanden. Over contacten met familie en steun uit sociale netwerken. Iedereen wordt ermee geconfronteerd dat het allemaal niet vanzelfsprekend is. Het besef groeit dat deze gezondheidscrisis een economische en maatschappelijke crisis meebrengt, waar iedereen mee te maken krijgt.
Verantwoordelijkheid
Juist in crisistijd, als de eerste aandacht terecht naar de grootste noden gaat, moeten we bestaande inzichten benutten voor de toekomst. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) waarschuwt bijvoorbeeld al langer voor een verdieping van bestaande maatschappelijke scheidslijnen.
Alleenstaande ouderen en mensen met arbeidsbeperkingen zijn kwetsbare groepen. Maar ook zzp’ers met beperkte arbeidsbescherming. In een crisis staan juist zij zwakker, omdat ze vaker tijdelijk werk hebben en sneller hun baan kwijt zijn.
‘Deze crisis raakt ons allemaal, ongeacht inkomen, afkomst, leeftijd of opleiding’
Ook gezinnen en ondernemers die ‘sterk’ leken, blijken plots minder weerbaar. Bijvoorbeeld bij het wegvallen van werk van beide partners, het oplopen van leerachterstanden van de kinderen en psychische klachten door thuisisolatie. Deze crisis raakt ons dus allemaal, ongeacht inkomen, afkomst, leeftijd of opleiding.
Wie draagt nu welke verantwoordelijkheid? De eigen verantwoordelijkheid van mensen geldt uiteraard bij het anderhalve meter afstand houden. Maar je bent niet individueel verantwoordelijk voor de beschikbaarheid van deeltijd-ww of voldoende zorgaanbod. Bovendien kan het gedrag van anderen grote impact op jouw gezondheid hebben. Echt zelfredzaam is dus niemand meer.
‘In crisistijd verwachten we ineens een stuk meer van onze overheid’
Op dit moment kijken we voor de oplossing naar de overheid, om in zorg te voorzien en ons te beschermen. Wat kunnen we op langere termijn verwachten van die overheid, onszelf en elkaar? Bijvoorbeeld voor het organiseren en op orde houden van belangrijke publieke voorzieningen als zorg, sociale zekerheid en veiligheid. In crisistijd verwachten we ineens een stuk meer van onze overheid. Daarom is het nuttig een moment te nemen om op die verwachting te reflecteren.
In de afgelopen decennia gingen we van een beschermende verzorgingsstaat, gericht op een omvangrijk pakket van (semi-)publieke voorzieningen in zorg en sociale zekerheid, naar een staat die mensen meer op de eigen verantwoordelijkheid aanspreekt. Dit werd gebouwd op principes als marktwerking, zelfredzaamheid en keuzevrijheid. Meer lokale verantwoordelijkheid om de voorzieningen in te richten naar wat lokaal nodig is. Minder vangnet ter bescherming, meer duwtjes ter activering.
Te hoog gegrepen
Zo’n verschuiving pakt beter uit voor gezonde en vaak wat hoger opgeleide mensen. Burgers die keuzes kunnen overzien en voorzieningen kunnen inkopen. Zij begrijpen ook de informatie en systemen gemakkelijker. Dit ligt anders voor zieken, of alleenstaande ouderen die langer thuis moeten wonen. Voor mensen met arbeidsbeperkingen, die moeilijker aan beschut of begeleid werk komen. Of voor jongeren die een beroep op jeugdzorg moeten doen. We kunnen er niet vanuit gaan dat zij tijdens en na deze crisis de weg wel vinden.
De verwachtingen voor zelfredzaamheid zijn voor sommigen te hoog gegrepen, concludeerde het SCP al eerder. De coronacrisis dwingt ons ertoe die verwachtingen opnieuw te formuleren. Zo moeten we voorkomen dat de scheidslijnen dieper worden. Deze crisis vereist solidariteit en collectieve actie.
Dat vraagt om een herijking: wat zijn individuele en wat zijn collectieve risico’s en verantwoordelijkheden? Niet alleen voor gezondheid, maar ook voor sociale zekerheid. Welke risico’s moeten we gezamenlijk dragen? Hoe blijven werkgevers maatschappelijk betrokken? Hoe kan de overheid sociale bescherming bieden, met de erkenning dat we ook graag individueel keuzes maken?
‘Er is een eensgezind front nodig om onze systemen van arbeid, zorg en zekerheid versneld te verbeteren’
Nu, middenin een crisis, verwachten we strakkere overheidssturing en accepteren we forse vrijheidsbeperkingen. Op langere termijn lijkt dat ondenkbaar. Toch illustreert het coronavirus ons nu duidelijk dat er maatschappelijke risico’s zijn die je niet individueel kunt dragen, zoals het risico op besmetting. Dit toont dat onze samenleving een nieuwe balans moet vinden, tussen eigen verantwoordelijkheid en solidariteit.
Hoe moet dit worden ingevuld? Juist nu zit niemand te wachten op een politieke arena die hier jarenlang over kissebist. De politiek moet hier een voorbeeld nemen aan de gemeenschapszin en gezamenlijkheid die we nu breed in onze samenleving zien. Er is een eensgezind front nodig om onze systemen van arbeid, zorg en zekerheid versneld te verbeteren.
Dat gaat niet alleen over zorg en ziekenhuisbedden. Het gaat ook over tussenvoorzieningen van verpleeghuis tot thuis. Het gaat over betere begeleiding van arbeidsbeperkten op de werkvloer. Over ondersteuning van hun werkgevers. Over betere bescherming van zzp’ers, zodat zij niet bij elke crisis meteen de klos zijn. Over het stimuleren van nieuwe bedrijvigheid.
Voor al die onderwerpen liggen gelukkig al plannen klaar. De noodmaatregelen komen daar nog bovenop. Zo bezien versnelt de coronacrisis de noodzakelijke herinrichting van onze samenleving en economie. We moeten er nu wel mee dealen, en snel ook.
*Dit artikel is ook gepubliceerd in het Financieele Dagblad op 4 april 2020.
