Drogredenen in politiek en sociale media          

In de politieke arena en op sociale media vliegen de drogredenen je om de oren. Maar hoe herken je deze en hoe wapen je je ertegen? Dave van Ooijen bespreekt Drogredenen herkennen en weerleggen van Paula Steenwinkel. Een leuk en leerzaam werk dat je voldoende middelen geeft om drogredenen te weerleggen, aldus Van Ooijen.

In politieke discussies, het maatschappelijk debat en op sociale media is er sinds lange tijd sprake van nepnieuws en desinformatie. Maar ook van discussietrucs. Voor een van de veel gebruikte discussietrucs, de drogreden, is vreemd genoeg nog weinig aandacht. Terwijl de drogreden toch net zo schadelijk is voor een open en eerlijk debat als nepnieuws en desinformatie. Van veel drogredenen, zoals de ‘jij-bak’, ‘blaming the victim’ en de ‘red herring’, heeft u vast wel eens gehoord. Maar heeft u ook wel eens van ‘het jachtgeweer’, de ‘meta-drogreden’ en ‘de stropop’ gehoord? Waarschijnlijk niet.
Maar wat zijn drogredenen precies? En hoe herken je ze? En nog belangrijker: hoe verweer je je ertegen? Boom Uitgeverij heeft onlangs een leerzaam en leuk boek van Paula Steenwinkel uitgegeven waarin precies deze vragen worden beantwoord. Steenwinkel geeft in 43 hoofdstukjes een helder overzicht van de meest voorkomende drogredenen. Ze legt uit wat ze inhouden, waarom ze werken en waarom je ze soms te laat doorhebt. Bij elke drogreden geeft ze tal van voorbeelden uit de praktijk en laat ze je zien hoe je ze onschadelijk kan maken. Drogredenen herkennen en weerleggen is een heerlijk (dun) boek over hoe je drogredenen kan herkennen en onschadelijk kan maken. Een must voor iedereen die in de debatten en discussies het gevoel heeft dat er iets niet klopt, maar daar niet direct de vinger achter krijgt.

Aristoteles
Drogredenen zijn al zo oud als de weg naar Rome. Of beter gezegd, de weg naar Athene. De oudste bekende teksten over een redenering die niet klopt, maar wel aannemelijk lijkt, zijn te vinden in de dialoog Euthydemus van Plato. In dit werk passeert een reeks onbenoemde drogredenen de revue. Ook in het werk Sophistikol Elenchoi van diens leerling Aristoteles worden diverse drogredenen voor het eerst benoemd en ontleed. Beide werken staan nog steeds model voor publicaties over drogredenen, denkfouten, informele logica en argumentatieleer.

Drogredenen zijn in feite redeneringen die niet voldoen aan de voorwaarden geldigheid en/of gezondheid. Dat wil zeggen dat de redenering of niet geldig is (dan klopt de vorm van de redenering niet) en/of niet gezond is (waarbij de stelling niet geldig is). Drogredenen worden opzettelijk gebruikt door demagogen of politici om anderen op het verkeerd been te zetten. Of onopzettelijk gebruikt door mensen die niet weten wat een drogreden is, maar veronderstellen dat het correcte argumenten zijn. In dat geval zijn het eerder denk- of redeneerfouten. Aristoteles maakte een indeling in formele drogredenen en informele drogredenen. In formele drogredenen zit er volgens Aristoteles een fout in de logica van de drogreden. Bij informele drogreden worden volgens hem in de premissen verkeerde aannamen gedaan. Of worden conclusies getrokken op basis van een onjuist gebruik van woorden. Dit soort drogredenen zijn niet altijd even makkelijk te herkennen. Drogredenen zitten vaak tussen andere discussietrucs als leugens, smoezen en halve waarheden verborgen. Door training zijn ze evenwel op te sporen en te herkennen.

Onjuist gebruik van woorden
Paula Steenwinkel hanteert in haar werk geen indeling. De in haar boek opgenomen 43 drogredenen worden in alfabetische volgorde behandeld. Hierdoor gaat een deel van de rode draad die bij drogredenen te herkennen is, en die de lezer behulpzaam zou kunnen zijn om drogredenen tijdig te kunnen herkennen, een beetje verloren. Zo gaat een groot deel van de door haar behandelde drogredenen uit van ‘onjuiste premissen’ of van een ‘fout in de logica’.

Daarnaast behandelt ze enige ‘semantische drogredenen’ waarbij sprake is van een ‘onjuist gebruik van woorden’. Een type drogreden die door Aristoteles is ingedeeld in de informele drogredenen. Voorbeelden zijn de door Steenwinkel gehanteerde ‘ad nauseam’ (misleidende of nodeloze herhaling), zoals: ‘We moeten paal en perk stellen aan de massa-immigratie’, ‘Vaccinaties veroorzaken autisme’ of ‘Ik word een beetje moe van de lockdown’. Of de ‘red herring’ (inslaan van een zijpad), zoals: ‘Zeur niet over vieze sokken, ik heb toch lekker gekookt’ of ‘Ben je tegen de doodstraf? Maar heb je wel eens aan de slachtoffers van de moordenaars gedacht?’ In het laatste geval zal volgens Steenwinkel de weerlegstrategie moeten bestaan uit het terugbrengen van de discussie naar het oorspronkelijke punt. Dus in geval van de doodstraf: ‘Als je zo redeneert, verlaag je je tot hetzelfde niveau als de moordenaars’. Tegen de ‘ad nauseam’ kun je volgens Steenwinkel eigenlijk weinig uitrichten, behalve hem net zo vervelend bij voortduring proberen te ontkrachten. De weerlegstrategie tegen ‘vaccins veroorzaken autisme’ zou dan bijvoorbeeld kunnen zijn: ‘Jeetje, kom je daar nu nog mee: dat is al zo vaak weerlegd’.

Onjuiste premissen
De al eerdergenoemde ‘jij-bak’ behoort tot de groep ‘onjuiste premissen’. Ook in dit geval bestaat de weerlegstrategie uit je niet laten afleiden, maar door de discussie terug te brengen naar het onderwerp. Bedank de spreker en laat zien dat zien dat zijn ‘jij-bak’ het probleem zelfs nog verduidelijkt. Een van de voorbeelden die Steenwinkel hierbij gebruikt is een redenering van Rob Bertholee, hoofd van de AIVD, uit 2018 over de Sleepwet. Hij zei daarover: ‘Kijk wat Facebook, Google, Twitter en Tinder allemaal over je weten en vraag je af of je je zorgen maakt over de juiste zaken’.
De weerlegstrategie zou volgens Steenwinkel in dit geval kunnen zijn: ‘Maar dat zijn bedrijven, waarbij we er zelf voor kunnen kiezen om onze gegevens al dan niet te delen. Dat rechtvaardigt toch op geen enkele manier dat de overheid dat zonder onze toestemming zou mogen?’. Andere drogredenen met onjuiste premissen die Steenwinkel behandelt zijn onder meer ‘de autoriteitsdrogreden’ (‘dus jij denkt het beter te weten dan de minister’), ‘beroep op emotie’ (‘Ik weet dat ik fout zat, agent. Maar vertel het alstublieft niet aan mijn ouders. Die kunnen dit er niet bijhebben’), ‘ad hominem’ (‘en dat zegt een mavo-meisje, haha’), ‘ad legis’ (‘De staatssecretaris mag die kinderen uitzetten van de Raad van State, dus…’) en de ‘ad populum’ (‘Nee, we gaan geen kinderen uit Griekse vluchtelingenkampen ophalen zolang de andere lidstaten dat ook niet doen’.)

Fout in de logica
Steenwinkel geeft ook tal van voorbeelden waarin drogredenen met een fout in de logica worden weerlegd. Een van die drogredenen is de ‘post hoc ergo propter hoc’. Dat zoveel betekent als ‘erna, dus erdoor’. Waarmee wordt geprobeerd te zeggen dat wanneer twee dingen tegelijk of vlak na elkaar gebeuren, het ene het andere veroorzaakt, terwijl dat verband er helemaal niet hoeft te zijn. Een voorbeeld dat Steenwinkel gebruikt om dit type snel duidelijk te maken is: ‘Sinds Natasja op de afdeling werkt, is de omzet gedaald’. Als weerlegstrategie voor dit type drogreden zegt Steenwinkel kan je het beste een absurd voorbeeld geven. Dus zoiets als: ‘Dat is net zo’n redenering als: ik deed het gordijn open en het begon te regenen. Dus ik heb de gordijnen maar gauw weer dichtgedaan’. En als reactie op de redenering ‘Ik voel me al veel beter dus het werkt’, zou je kunnen te zeggen: ‘De meeste mensen met een ziekte knappen na een tijdje vanzelf op, ook mensen met corona. Het bewijst dus niet dat hydroxchloroquine werkt, meneer Bolsonaro’.

Andere drogreden met een fout in de logica die Steenwinkel behandelt zijn onder meer de ‘ad ignorantiam’ (‘Wat klets je man, nooit van gehoord’), de ‘non sequitur’ (‘Ik ben niet gestoord, ik ben hoogopgeleid’) en het ‘valse dilemma’ (‘Wie niet voor ons is, is tegen ons’). Met een vals dilemma wordt gesuggereerd dat er maar twee opties zijn. Datgene wat jij wil of iets absurds. ‘Als Schiphol niet mag groeien, kunnen we het net zo goed sluiten. Schiphol moet dus of uitbreiden of sluiten.’ Van het valse dilemma bestaat ook een generaliserende variant: ‘Als je het niet eens bent met ons plan, dan ben je tegen onze ideologie’. Het valse dilemma wordt ook wel zwart-wit denken genoemd. De weerlegstrategie bestaat uit het laten zien dat je de strategie doorhebt en je kan deze weerleggen door de tussenliggende opties te benoemen.

Leuk en leerzaam
Drogredenen herkennen en weerleggen is een leerzaam en leuk (dun) boek om in te grasduinen. Geschikt voor iedereen die in onderzoek, denken en discussies het gevoel heeft dat er in een redenering iets niet klopt, maar daar niet direct een vinger achter weer te krijgen. Na lezing van dit boekje en na wat oefenen zal iedereen drogredenen feilloos kunnen herkennen en onschadelijk maken. In het boek wordt elke drogreden geïllustreerd met een leuke cartoon van Fokke & Sukke die de kern van de drogreden snel duidelijk maakt.

*Paula Steenwinkel, Drogredenen herkennen en weerleggen, Boom Uitgeverij Amsterdam, 208 pagina’s