Burgerparticipatie vormt brug en bouwsteen voor het democratisch vernieuwingsproces. In dit artikel, geschreven door Rob van Engelenburg, staat de aanpak en herijking van de relatie van de overheid met haar burgers centraal.
Beeld: Pixabay
Democratie is een manier om een land te besturen, waarbij het volk zeggenschap heeft. Het woord komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘volksheerschappij’ (demos = volk, kratos = macht). Er zijn twee hoofdvormen van democratie: de directe democratie, de oudste vorm, waarin burgers zelf meebeslissen; en de representatieve democratie, zoals wij die kennen, waarbij burgers vertegenwoordigers kiezen die namens hen besluiten nemen.
Centraal in dit artikel staat de vraag hoe het proces van democratische vernieuwing verloopt en het beste aangepakt kan worden. Welke keuzes zijn er vooraf? Wie is de aanjager? Hoe moet het veranderingsproces verlopen? Wat moet er veranderen om te komen tot meer democratie en meer samenleving? Niet onbelangrijk, wel ambitieus maar een aanzet waard, ook in het licht van de eerdere artikelen in deze reeks.
Van belang is om eerst in te zoomen op de huidige stand van zaken van de democratie: het uitgangspunt en ijkpunt. Relevant om nut, urgentie en noodzaak van de verandering te bepalen. We zoomen hierbij in op de noodzakelijke basiscriteria voor het functioneren van een parlementaire democratie: vertrouwen, toegankelijkheid/benaderbaarheid en representativiteit.
Onderzoeken
Onderzoeken naar de stand van de democratie van onder andere de Raad voor het Openbaar Bestuur (2005), Ipsos (2024), SCP (diverse jaren en Continu Onderzoek Burgerperspectieven) en het Montesquieu Instituut geven aan dat het vertrouwen in de overheid als geheel, politiek en in mindere mate ten opzichte ambtenaren en diverse overheidsinstituties laag is en dalend. Het vertrouwen in politiek onafhankelijke partijen , bijvoorbeeld rechtspraak, medemens, gezondheidszorg en defensie, is hoog. Afhankelijk van onderzoek en vraagstelling geeft minder dan een kwart (CBS, 2023) van de respondenten aan vertrouwen in de overheid, politiek en de Tweede Kamer te hebben. Een veelheid aan redenen ligt hieraan ten grondslag. We noemen er een aantal: inspraak zonder invloed/gebrek aan invloed van burgers, politiek gekissebis met nadruk op verschillen van mening, last van overmatige en rigide wet- en regelgeving, afstand ten opzichte van ambtenaren en bestuurders (de systeemwereld), bestuurlijke /politieke beloften niet waarmaken, gebrek aan overall daadkracht en oplossend vermogen, etcetera. Resulterend in een laag-vertrouwen-samenleving met afstand en weerstand tot de overheid, een wij/zij-opstelling, opportunistisch/populistisch of geen kiesgedrag en andere vormen van aversie (klacht, bezwaar en beroep), met hoog tussentijds vertrek bestuurders tot zelfs rebellie tot gevolg. Door van overheidswegen geïnitieerde aantasting van hun leefomgeving van burgers, hun collectieve nutsvoorzieningen en het negeren van maatschappelijke signalen komen (steeds meer en mondiger) burgers in een weerstandsmodus te staan.
Kanttekeningen
Hoe zit het nu met de toegankelijkheid en benaderbaarheid van de overheid naar burgers? Voor ambtenaren en bestuurders is die overwegend beperkt en laag. Met veelal als argumentatie de AVG, loyaliteit en interne regels, werkdruk, het topic is intern in behandeling, de medewerker is in vergadering en andere prioriteiten. Voor politici geldt overwegend hetzelfde, wat onder andere gevoed wordt door de politieke versnippering met vijftien partijen in de Tweede Kamer en structurele oververtegenwoordiging van de Randstad (van Vulpen, 2024). Met uitzondering van de naderende verkiezingsperiode waarin de lokroep van politieke partijen naar burgers centraal staat. Contactmomenten vormen toch de basis voor de groei van wederzijds vertrouwen.
Dan de andere basisvoorwaarde van de democratie: politici dienen representatief te zijn om de belangen van het volk goed te dienen. Ook hier kunnen stevige kanttekeningen bij geplaatst worden. Niet alleen door hun handelen maar ook door de lage opkomst bij verkiezingen (soms minder dan de helft) en het feit dat veruit de meeste bestuurders uit politiek partijen gerekruteerd worden die in totaal maar minder dan 2,8 procent van de kiezers als lid hebben. Zo heeft ook de grootste partij van Nederland maar 1 lid. Hoezo invloed van leden, van kiezers, van burgers?
Ook de werkwijze van besturen met volstrekte dominantie van de kleine meerderheid ten opzichte van een omvangrijke minderheid werkt niet bevorderend. Dergelijke ontwikkelingen zijn verontrustend, ondermijnen de sociale cohesie in de samenleving en het fundament van de democratie. Want de samenleving en democratische basis zijn we allemaal. Nut en noodzaak om tot democratische vernieuwing te komen van het Huis van Thorbecke, na 175 jaar, is dan ook urgent en noodzakelijk gelet op bovenstaande constateringen. Eerdere aanzetten om tot beperkte vernieuwing te komen vanuit politieke partijen zijn al vele jaren vruchteloos gebleken. Een direct gekozen burgemeester, bindend referendum, grondwetswijziging, kieswetaanpassingen (onder meer voor een districtenstelsel) zijn hier enkele voorbeelden van. Ondanks legio signalen uit onderzoeken, adviescolleges, pers, maatschappelijke instanties en burgers zelf is het zelf verbeterend vermogen van onze politici om aan democratische vernieuwing te doen derhalve beperkt tot afwezig. Onmacht, eigen belang, onkunde, te complex of heikel: u zegt het maar.
Keuzes bij de veranderingsagenda
Het doel hierbij is de structurele versterking van de werking van de democratie, samenleving en overheid door de relatie met de burgers te herijken en intensiveren. Waarbij onderling vertrouwen, toegankelijkheid en representativiteit toenemen. Burgerparticipatie speelt hierbij de sleutelrol, niet als bijrol bij beleid maar in de haarvaten van het systeem, een hoofdrol dus. Niet slechts een maal in de 4 jaar stemmen, maar invloed en betrokkenheid van burgers zo nodig iedere dag, zeker op het vlak van leefomgevingskwaliteit. Om dit ambitieuze doel te bereiken zijn er enkele keuzes vooraf te maken om tot een mogelijke aanpak te komen. Ondanks de urgentie heeft een gecontroleerde, beheerste en geleidelijke (ingrijpende) benadering de voorkeur boven een snelle revolutionaire verandering, hetgeen ook beter in de Nederlandse aard past. Verandering op basis van losstaande incidenten, voorbeeldprojecten of experimenten is slechts relevant mits ingebed in structuurwijzigingen en organisatorische aanpassingen. Naast ‘harde’ veranderobjecten als werkwijze, aanpassen incentives en prikkels in de organisatie, werkafspraken tussen overheid en burgers en een evenwichtige relatie zijn ‘zachte’ aspecten als cultuur en omgangsvormen net zo relevant. Andere condities zijn onder meer: de veranderingsbereidheid (willen, kunnen, waarmaken), effectief leiderschap in de transitie, het managen van de factor tijd en zaken als monitoring/evalueren, de lerende organisatie, communicatie en de rol van de dragende samenwerkingsteams (change agents). Een specifiek aandachtspunt vormt nog het pareren of omgaan met weerstand en tegenstanders
Een mogelijke aanpak
Gelet op het ambitieuze doel en de diversiteit binnen democratische verhoudingen, de politiek en samenleving is een eenduidig format niet te schetsen. In plaats van een standaard aanpak in de trant van one size fits all heeft een bottom-up veranderaanpak de voorkeur, hetgeen tegelijk impliceert dat maatwerk geboden is. Dit houdt overigens niet in dat democratische vernieuwing beperkt dient te worden tot lagere overheden, integendeel. Burgerparticipatie kan hierbij de brug vormen. Experimenten met impact op beleid en bestuur vormen de voedingsbodem voor verandering en een hernieuwde relatie tussen overheid en haar burgers.
Op basis van de uitgangspunten voor democratische vernieuwing uit deel 1 van dit drieluik: bouw de democratie op vanuit de laagste bestuurseenheid en stel de constructief inhoudelijke dialoog centraal. Alsmede die uit deel 2: met de open bottom-up beleidsontwikkeling, gelijkwaardig speelveld en open bloknoot bij de start worden burgerbelangen centraal gesteld en is de praktijk leidend. Ervaringen van deze experimenten zijn dan de bouwstenen voor het veranderproces, in en buiten de eigen setting.
Een additioneel voordeel is dat burgerparticipatie uit de partijpolitieke arena wordt gehaald want het is de facto apolitiek en betreft alle burgers. Wordt deze ruimte (de koninklijke weg) door politiek en bestuur niet geboden dan liggen vanzelfsprekend nog vele opties open: stemmen op andere partijen, zelf lokaal actief worden, politiek columnist worden, als burgerinitiatief het bestuur kritisch constructief volgen, deelname/oprichting van een wijk- of dorpsraad, etcetera. Organiseer zelf burgerpeilingen over voor burgers relevante topics. Het zelf organiserend vermogen vanuit de samenleving kan niet onderschat worden en is leidend in het beoogde veranderingsproces. Door te leren van projectervaringen en de praktijk en dit in te bedden in de systeemwereld.
Doen en laten bij democratische vernieuwing
Democratische vernieuwing realiseren lijkt ambitieus, maar is haalbaar en noodzakelijk. Zo zijn de voordelen vele malen groter dan de inspanningen. Te beginnen bij de grondhouding. Stap uit de bestaande structuren en denk out of the box. Welke directe vormen van democratie zijn denkbaar, mogelijk en haalbaar? Waarom heeft elk college geen direct gekozen politieke partij onafhankelijke burgerwethouder? Waarom wordt 97 procent van de kennis, kunde en vaardigheden van de inwoners niet gebruikt? Hoe vul ik mijn dienende en representatieve rol in? Helpt een burgerdialoogsessie mij beter/slechter dan een volgend advies van een consultant of onderzoeker? Van wie is nu de leefomgeving? Voor bestuurders gelden met name zaken als: consulteer en betrek burgers vroegtijdig in het proces/project en zie af van (voorlopige) besluitvorming, deel informatie aan de start van een proces, maak vooraf werkafspraken over omgangsvormen, processtappen, evaluatie en borging van de leerpunten in de organisatie. Kortom: geeft burgers structureel invloed op beleid en bestuur.
Voor ambtenaren is relevant dat zij de brug met de samenleving vormen, de luiken opengooien, toegankelijk en herkenbaar/aanspreekbaar zijn en signalen vroegtijdig oppakken, daar adequaat op reageren en zo mogelijk burgerinitiatieven met raad en daad bijstaan. De vele politieke partijen op de diverse overheidsniveaus zijn gebaat bij meer focus op het belang van burgers en samenleving als geheel dan op eigen of partijpolitieke profilering. Maak ook niet alles politiek want veel zaken zijn gewoon uitvoering of praktisch. Voorkom stapeling van amendementen en moties die uitvoering schaden. Bied verder meer experimenteerruimte en stimulering aan democratische vernieuwing, gekwalificeerde onafhankelijken in bestuurlijke posities en initiatieven uit de samenleving steunen.
Vervolgens, wat zou de bijdrage van democratische vernieuwing van burgers en burgerinitiatiefgroepen kunnen zijn? De eerdere conclusie dat bestuurders en politici al jaren worstelen met het vraagstuk en niet verder komen en ambtenaren thans te zeer gebonden zijn legt het vraagstuk automatisch bij de burgers. Aangrijpingspunten zijn onder andere de oprichting/meedoen met een lokale onafhankelijke burgerpartij, een (a- politiek) zakencollege, betrokkenheid bij wijk- of dorpsraad, oprichting van Alliantie Burgers (waaronder Voorschoten, Gulpen- Wittem), burgerpeilingen over politiek actuele topics organiseren, etcetera. Gebruik de vele uiteenlopende leermomenten bij burgerinitiatieven om verbeteringen door te voeren en deze in het beleid van de overheid te borgen, om zo structureel de relatie tussen burgers en haar overheid te verbeteren. Burgers en burgerinitiatieven, zouden het proces onafhankelijk aan moeten jagen van onderop gesteund in een netwerkorganisatie door derden die een relevante bijdrage hierbij kunnen en willen leveren. Want iedereen is de facto ook burger.
Tot slot
Democratische vernieuwing is geen volledige vervanging van het Huis van Thorbecke, eerder een zinvolle aanvulling. Wat centraal nodig is, centraal houden (bijvoorbeeld BuZa en Defensie) maar de overige zaken zo veel mogelijk van onderaf opgebouwd voorbereiden en beslissen op het laagste schaalniveau met een open beleidsontwikkelingsproces. Eigenlijk is het kantelpunt als basis voor verandering al bereikt. Voortgaan op de huidige manier is geen optie voor samenleving, democratie, politieke partijen en zeker niet voor de burgers. Betekenisvolle invoering van burgerparticipatie vormt een bouwsteen voor democratische vernieuwing. Want de tijd van erover praten en onderzoek doen naar democratische vernieuwing is al lang voorbij en het is de hoogste tijd om te handelen en te veranderen. Sommige processen zijn namelijk onomkeerbaar.
Dit artikel is het derde deel van een drieluik door Bert Blase, Rob van Engelenburg en Peter van Hoesel, dat verkent hoe een democratie van onderop eruit kan zien.
Geef een reactie