Op weg naar meer democratie

De kloof tussen politiek en samenleving groeit. Terwijl het vertrouwen daalt, groeit de behoefte aan een democratie die wel werkt voor mensen, van onderop. In dit artikel schetst Bert Blase de uitgangspunten van dit nieuwe model, geworteld in zeggenschap, samenwerking en het oplossend vermogen van de samenleving zelf.

Beeld: Pixabay

We kennen in ons land een rijke democratische traditie. Desondanks worden we geconfronteerd met de gevolgen van een groeiende mismatch tussen de systeemwereld van het politiek bestuur en de leefwereld van onze inwoners. We zien dit terug in steeds meer theaterdemocratie en in steeds minder vertrouwen daarin vanuit de bevolking.
Nu zou je verwachten dat dit gegeven voor kabinet en parlement topprioriteit is en dat door hen gezocht wordt naar democratische systeeminnovaties om dit te veranderen. Dit is helaas niet het geval. De zittende macht heeft zich zodanig vereenzelvigd met het huidige politiek-bestuurlijke model, dat zij iedere vingerverwijzing naar vernieuwing als ondermijning beschouwt en soms zelfs als antidemocratisch benoemt. De gevestigde orde ontpopt zich hierdoor als verdediger van een systeem dat implodeert.

Van buiten
Als de innovatieve ideeën niet vanuit de zittende macht komen, dan moeten ze van buiten worden geleverd. In de lijn van deze artikelreeks: van onderop. Want er zijn talloze hoopvolle initiatieven in en buiten ons land die aantonen dat het anders kan. Die initiatieven laten zien dat het werkt: niet mínder maar meer democratie.

Die initiatieven laten zien dat het werkt: niet mínder maar meer democratie

Vandaar dat we op zoek zijn gegaan naar de uitgangspunten van een democratie die ‘bottom-up’ tot fundament heeft. Of, in gewoon Nederlands: naar de democratie van onderop. We schetsen daarmee een beeld van hoe onze democratie kan functioneren. De basis daarvoor ligt in de kennis, kunde en ideeënrijkdom van onze samenleving, de haast eindeloze hoeveelheid initiatieven van onze inwoners en de innovatieve kracht van onze ondernemers. Het oplossend vermogen van de samenleving is namelijk enorm. De vraag is: hoe zorgen we ervoor dat ons bestuur hier zodanig op inspeelt dat ons land, onze gemeenten en gemeenschappen hier maximaal van profiteren?

Richting geven
Om aan de vernieuwing van het democratisch bestuur richting te geven, zetten we een aantal uitgangspunten van de democratie van onderop op een rij. De toepassing van deze uitgangspunten leidt tot meer burgerzeggenschap en door-ontwikkelde democratische werkwijzen, tot andere uitkomsten en – langs die weg – tot meer vertrouwen:

1. Beslissingen worden genomen op de kleinst mogelijke schaal, waarbij alle belangen gelijkwaardig aan tafel zitten
2. Democratie wordt vanaf de kleinste eenheid opgebouwd (dit betekent dat als een vraagstuk een schaal overstijgt, dit wordt geagendeerd op de eerstvolgende schaal en eventueel zo verder)
3. Concrete vraagstukken en praktische oplossingen zijn leidend. Oplossingen worden voortdurend aangescherpt en verbeterd. Het draait niet om partijbelang, organisatiebelang of procedures.
4. Iedereen telt mee (en niet alleen de 2 procent die lid is van een politieke partij) en iedere mening is van waarde (als je die waarde niet direct ziet, is dit een extra reden om ernaar te zoeken).
5. Alle verschillen hebben waarde: het zijn aanvullende invalshoeken die bijdragen aan ‘beste oplossingen’.
6. Vraagstukken worden het beste opgelost in de samenleving (door initiatieven, uitvindingen, ondernemingen, coöperaties, verenigingen, etcetera); de overheid is namelijk beperkt toegerust om problemen op te lossen.

Doorontwikkeling
Voordat we nader ingaan op deze uitgangspunten, wijzen we erop dat de democratie van onderop een doorontwikkeling is van de huidige democratie. Zoals de opkomst van de democratie destijds een enorme innovatie was en de opkomst van politieke partijen dit was in de fase daarna, is deze ontwikkeling de vólgende innovatie. Op dezelfde democratische leest geschoeid, namelijk dat we onze problemen oplossen zonder geweld, onze onderlinge verschillen tot kracht maken en dat de scheiding van kerk en staat (en ook de scheiding van ideologie en staat) wordt gerespecteerd. Met als belangrijkste kenmerk dat we met deze ontwikkeling een stap verder gaan richting burgerzeggenschap (en geen stap terug!).

Het principe van representatie, dat ooit een gouden vondst was, is achterhaald

Juist in een samenleving die om allerlei redenen nog pluriformer is geworden (verdwijnen verzuiling, opkomst internet, migratie) en waarin de inwoners nog geëmancipeerder zijn (opleiding, mondigheid), is het belangrijk dat het politiek-bestuurlijk systeem hierop inspeelt. Het principe van representatie, dat ooit een gouden vondst was, is zowel door de techniek als door de groeiende mondigheid achterhaald. Hoe logisch is het niet om dit principe aan te vullen en zelfs te vervangen door directe zeggenschap? Natuurlijk vraagt dit om nieuwe democratische werkwijzen, tenslotte vraagt ook zelforganisatie om organisatie. Op veel plekken in binnen- en buitenland zien we hiervan de voorbeelden. De hierboven genoemde uitgangspunten zijn de meetlat waaraan we deze nieuwe democratische werkwijzen kunnen toetsen en de nieuwe democratie inrichten.

Waarderen van verschil
Dat in deze uitgangspunten het waarderen van verschil centraal staat – zolang deze verschillen niet hun toevlucht nemen tot geweld – is een logisch gevolg van de pluriformiteit en emancipatie van de bevolking. Een belangrijke toevoeging is dat de dialoog tussen deze verschillen een prominenter positie krijgt, in plaats van de huidige eenzijdige focus op het debat. De (constructieve, inhoudelijke) dialoog helpt om aanvullende invalshoeken te formuleren, wat wezenlijk is voor de democratie van onderop.
Die dialoog wordt gezocht op de kleinst mogelijke schaal, waarbij alle invalshoeken en belangen hun positie hebben, zonder dat er een van hen domineert. Natuurlijk is dit even wennen voor de gevestigde belangen, maar als zij een maatschappelijk doel dienen, zullen zij in de democratie van onderop zeker van waarde zijn.

Zeggenschap
De oplettende lezer valt op dat in de democratie van onderop niet de nadruk ligt op politieke partijen, ideologieën en verkiezingen, maar op (continue) zeggenschap, oplossingen en argumenten. Niet langs de weg van de representatie maar door directe inbreng. Niet door profilering en theater, maar door het samen oplossen van een vraagstuk.
Wie deze uitgangspunten volgt, zal zien dat er voor de huidige vorm van politieke partijen geen (of een geringe) rol is weggelegd. Juist de politieke partij is gebouwd op verkiezingen, profilering en beeldvorming. Vandaar dat er voor het vormgeven van politieke betrokkenheid nieuwe vormen nodig zijn, meer gekoppeld aan kennis en ervaring rond specifieke thema’s, op kennis van de praktijk en op het samenbrengen van die kennis en ervaring. Meer thematisch, meer gebiedsgericht en vooral meer oplossingsgericht. Waarbij altijd de ruimte voor verschil – en dus het organiseren van tegenspraak – kenmerkend is.
Voor de ambtelijke organisaties en de instituties van de rechtsstaat betekent dit dat zij – ideaal gesproken – helpen om deze beweging mogelijk te maken. Voor de medewerkers wil dit zeggen dat zij bewegen van centraal naar decentraal (van het kantoor naar de buurt), van theorie naar praktijk (dus van modellen naar de werkelijkheid), van beter-weten naar praktische coproducties en van eenvormigheid naar meervormigheid (niet één voorgeschreven oplossing voor iedereen en overal). De uitdaging voor ambtelijke medewerkers is om de nieuwe democratische vormen te ondersteunen en daarbij niet vast te houden aan de gedachte dat op het gemeentehuis of het ministerie de samenleving gemaakt wordt.

Wennen
Natuurlijk is het voor iedereen – inwoners, politici en ambtenaren – wennen als we niet voor elk vraagstuk naar de overheid kijken. Eigenlijk weten de meesten van ons heel goed dat dit niet werkt. Het toeslagenschandaal en het falend herstel na de gasbevingen in Groningen heeft dit bevestigd. Het heeft ons eens te meer duidelijk gemaakt dat de overheid in haar aard er niet op is toegerust om problemen op te lossen. Dat gebeurt beter, slimmer, sneller en effectiever in de samenleving, door initiatieven, creatievelingen, vrijdenkers, ondernemers en hun samenspel.
Toch blijkt het niet eenvoudig om een zichtbaar ineffectieve bestuursvorm te veranderen. Er zijn allerlei krachten die gericht zijn op het behoud ervan, met wisselende motieven. Vandaar dat niet alleen het schetsen van uitgangspunten en van het eindbeeld relevant is, maar dat het nodig is om de stappen daarnaartoe te verkennen en toe te passen.

Dit artikel is het eerste deel van een drieluik door Bert Blase, Rob van Engelenburg en Peter van Hoesel, dat verkent hoe een democratie van onderop eruit kan zien.