Trias politica ‘on trial’?

Het zijn opwindende tijden voor dienaren van het politieke bedrijf. Een nieuwe coalitie lijkt in aanbouw. In mijn vorige tekst op dit platform heb ik de basis van de verhouding tussen politieke bestuurder en de professionele ambtenaar geschetst. Een thema van betekenis in die verhouding is ook het begrip van de trias politica van Montesquieu. Ruwweg: er is een wetgevende macht, een uitvoerende macht en een rechterlijke macht. Die machten moeten onderscheiden worden en elkaar respecteren.

We zien politici braaf hun mond dicht houden als een kwestie ‘onder de rechter’ is. Dan werkt het. Maar soms is het minder helder. Een dagje chaos op het spoor en het parlement wil met de minister praten over de treinenloop. Maar er is wel reden tot zorg. Wilders, toch een politicus met een forse achterban, maakt de rechter graag belachelijk, vooral als zijn eigen gedrag wordt beoordeeld. Dan zijn het D66-rechters aan de verkeerde kant van de geschiedenis.
Maar er zijn ook serieuzer voorbeelden. Urgenda poogde bij de Haagse rechter een oordeel los te krijgen over de onrechtmatigheid van het, te weinig doortastende, milieubeleid. Dat oordeel werd inderdaad verkregen en leidde mondiaal tot grote interesse. Ook het oordeel van de rechter over de gaswinning in Groningen kan worden opgevat als een doorbreken van de verhoudingen in de trias: de politiek besluit over de gaswinning. Of de gevolgen van die gaswinning voldoende worden gecompenseerd, kan een vraag voor de rechter zijn.

In de Urgenda-zaak ging de Nederlandse Staat in beroep. In het geval van de gaswinning, voor zover ik weet, niet. Minister Kamp volgt snel en gemakkelijk de adviezen die hij krijgt op. Inmiddels is een hele provincie niet meer voor politieke rede vatbaar, dus begrijpelijk is die keuze zeker.

Uitvoering en marktwerking
In 2014 bevroeg het parlement minister Schippers over fraude in de medische sector. De NZa (Nederlandse Zorgautoriteit) had die aan het licht gebracht. ‘Als justitie elk strafbaar feit moest vervolgen zou het systeem volkomen vastlopen’, zei ze ongeveer en de Kamer barstte niet uit in verontwaardigd gejoel. Dat is raar. Een bestuurder moet er voor zorgen dat elk strafbaar feit vervolgd wordt, zeker voorstanders van marktwerking. Wettelijke normen moeten worden nageleefd en gehandhaafd.
Het incidentje, of liever het uitblijven van rumoer, confronteert ons met het probleem van de uitvoering van beleid. We willen graag marktwerking, want de stuurkracht van de overheid is niet groot genoeg. Daarbij hebben we ‘maat en regel’ nodig. Algemene regels maakt het rijk. Die moeten worden nageleefd. Toezicht moet komen van een inspectie- en sanctiesysteem. Hoe we aan hanteerbare algemene regels komen, hoe overheden met elkaar samen werken, hoe we de uitvoering professioneel vormgeven, hoe we elkaar berichten wanneer er wat fout gaat, het zijn geen kleine thema’s, waarover we dagelijks lezen en horen.

VS
Begrijpen we de broosheid van deze leefregels? Bob Dylan zong ooit: You don’t know what you’ve got till its gone. De Amerikaanse politiek zou die zin nog eens moeten overdenken.
Als de politiek niet competent genoeg is om het systeem te doorzien, gaan dingen mis op de volgende vlakken:

• Respect tussen politiek en bureaucratie;
• Respect voor de onafhankelijke rechter;
• Respect voor de onafhankelijke journalistiek.

Op het eerste vlak zien we oud minister Larry Summers zijn medeleven betuigen met minister Mnuchin, die over de begroting absurd propositions moet ondersteunen. Een van de moeilijkste momenten voor een lid van het kabinet komt, zegt Summers, wanner de president geen respect kan opbrengen voor de wens van een departement om serieus beleidswerk te leveren. De belastinghervorming moet de minister close to paying for themselves noemen, maar dat is onzin. Reagan deed het zelfde (trickle down economics), maar geen econoom gelooft het. De belastinghervorming pakt niet positief uit voor de gewone Amerikaan, maar bevoordeelt de rijken. Dat mag Mnuchin niet zeggen.

Trump wil de financiering van lokale overheden herzien, die zijn vreemdelingenbeleid niet uitvoeren. Een ‘Californische, niet gekozen’ rechter vindt dat Trump die bevoegdheid niet eens heeft, wat hem denigrerende adjectieven oplevert: een regionaal rechtertje, niet gekozen… tja. Gelukkig houden de rechters die met Trump botsen, vooralsnog dapper vol. De trias politica is in gevaar in de VS, maar niet weerloos. Robert Reich bericht er over.
En dan de journalisten en het respect voor het zoeken naar de feiten. In collegetour trad de CNN journaliste Armanpour op, die helder en welsprekend verwoordde dat de waarheid moet worden gezocht en gediend en dat neutraliteit en objectiviteit verschillende dingen zijn. Trump noemt alles wat hem niet zint fake news. Dat miskent het geweten van de journalistiek. Ongetwijfeld wordt niet altijd eerlijk, aardig of juist wordt bericht. Minachting is iets anders.

Coalitie
Wat moet in de nieuwe coalitie gestalte krijgen? De politiek moet verandering niet hinderen, niet aan de rem hangen, maar weten wat er moet gebeuren. Wat er moet gebeuren moet deskundig en professioneel worden aangepakt. Dat betekent effectief beleid en competente uitvoering.
Dat betekent dat de bureaucratie met respect wordt bejegend door de politiek. Een organisatie die overbodig wordt gevonden en waarop altijd bezuinigd kan worden, daar hoef je niet zo nodig te werken. De politiek moet dus iets vinden van beleid en uitvoering en die opvattingen moeten hout snijden. Wat is effectief beleid? Wat is goede uitvoering? Wat is noodzakelijke samenhang in het bestuur?
Het betekent ook dat de verhoudingen in de trias politica worden gerespecteerd en secuur moeten worden bewaakt en gekoesterd. De politiek moet de ambtelijke professionaliteit erkennen en bewaken, de onafhankelijkheid van de rechter moet onaantastbaar zijn.
Moderne media zijn echoputjes, dus zonder eigenzinnige journalistiek kunnen we niet. Over journalistiek passen geen algemeenheden, omdat ze zinloos zijn. Maar de zoekmachines lijken gericht op het voor ons verzamelen van aangename en bevestigende waarheden. We hebben alleen de moeizame relatie met diversiteit nodig. Dat is democratie.