De overheid in crisistijd

De pandemie heeft overheden wereldwijd voor ongeëvenaarde uitdagingen geplaatst. In Governance at a Glance 2021 onderzocht de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) hoe zij het ervan af hebben gebracht in deze crisis. OESO roemt het flexibele, innovatieve en vastberaden beleid van overheden, maar waarschuwt voor gebrekkige transparantie in besluitvorming en afname van vertrouwen tussen overheid en burger. Daar vormt Nederland helaas geen uitzondering op.

Het aantal besmettingen is in Nederland weer torenhoog, reguliere zorg wordt afgeschaald en de discussie over het invoeren van een 2G-beleid lijkt te leiden tot (meer) verdeeldheid. Hoewel deskundigen al langere tijd waarschuwen dat een langetermijnstrategie nodig is om met het coronavirus om te gaan, lijkt het demissionair kabinet dat advies naast zich neer te hebben gelegd. Gevolg is dat we opnieuw overvallen worden door het virus, met verregaande gevolgen voor de gezondheid, het welzijn en de welvaart van veel mensen.

Middenmoot
Hoewel we in Nederland natuurlijk onze eigen, specifieke context en redenen kennen waarom we het virus slecht de baas worden – zoals uiteengezet in de NRC-podcast Haagse Zaken  – zijn we niet uniek in onze worsteling met een juiste aanpak. Dicht bij huis hebben Duitsland, België en Italië vergelijkbare problemen.
Anderzijds zijn er ook landen waarin de situatie duidelijk anders is. Portugal is vanwege de enorm hoge vaccinatiegraad een lichtend voorbeeld. En landen als Noorwegen, Denemarken en Finland hebben te maken met minder oversterfte, bleek uit een rapport van KPMG.

Economisch gezien heeft Nederland het overigens redelijk goed gedaan, aldus KPMG, en ook de vooruitzichten voor verder economisch herstel zijn goed. De stimuleringspakketten, de relatief hoge graad van digitalisering en onze beperkte afhankelijkheid van toerisme lijken hiervan belangrijke oorzaken.

Gebrekkige transparantie
Als we kijken naar de gehele periode vanaf het begin van de pandemie, blijkt uit Governance at a glance dat de meeste overheden aanvankelijk niet voorbereid waren op een crisis van deze schaal. De meeste overheden wisten weliswaar snel bij te schakelen, maar dat ging in sommige gevallen ten koste van transparantie en vertrouwen in de overheid:

‘For the most part, governments have done a remarkable job in unprecedented circumstances to protect lives and provide financial support to businesses and citizens. From lockdowns to a slow loosening of restrictions as vaccinations gather pace, one of the biggest lessons of the crisis is that governments will need to respond to future crises at speed and scale while safeguarding trust and transparency’.

Het onderzoek suggereert dat vele overheden in de crisisrespons lagere standaarden hanteerden wat betreft consultatie, transparantie, overzicht en controle. De crisisrespons van de Nederlandse overheid vormt daar helaas geen uitzondering op. Zo hanteert het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) een ‘alternatieve werkwijze’ in de omgang met WOB-verzoeken (die in strijd is met de wet), blijven OMT-adviezen aan het kabinet steevast geheim en bungelt Nederland ergens onderaan wanneer het gaat om transparantie over de Covid-gebonden uitgaven, bleek uit onderzoek van Follow the Money.

Gedaald vertrouwen
Naast een gebrek aan openheid is ook het vertrouwen in de Nederlandse overheid sinds het uitbreken van de pandemie aan hevige erosie onderhevig. De OESO vreesde al dat het rally ‘round the flag effect niet van lange duur zou zijn: ‘The short-term boost in trust in government sparked by the pandemic may not last.’ En inderdaad, zo bleek uit een recent rapport onder leiding van professor Godfried Engbersen (Erasmus Universiteit Rotterdam): waar het vertrouwen in de Nederlandse overheid in april 2020 maar liefst 70 procent bedroeg, was daar in september 2021 nog maar een kleine 30 procent van over.

Dat is een schrikbarend laag getal, zeker wanneer we dat koppelen aan het feit dat kiezers aan de politieke flanken radicaliseren: die kiezers win je niet één, twee, drie weer terug. Op Twitter nuanceert politicoloog Tom van der Meer (Universiteit van Amsterdam) echter de enorme terugval van vertrouwen van burgers in de overheid. Zo stelt hij dat de meeste schommelingen in het politieke vertrouwen korte en middellange termijnbewegingen zijn en dat het lage vertrouwen van het afgelopen halfjaar vooral een reflectie is van een politieke generatie die op zijn einde loopt.

Werk aan de winkel
De toekomst moet uitwijzen of het vertrouwen in overheden ook op langere termijn laag zal blijven. Het rapport van de OESO biedt in ieder geval een aantal suggesties om het gebrek aan transparantie en vertrouwen te verbeteren dan wel te herstellen:

‘Three areas, in particular, are crucial for boosting trust and transparency and safeguarding democracy. First, it is vital to tackle misinformation. Even with a boost in trust in government sparked by the pandemic in 2020, only 51% of people in OECD countries trusted their government, and a number of people and groups are dissociating themselves from traditional democratic processes […].

It is crucial to enhance representation and participation in a fair and transparent manner. Governments must seek to promote inclusion and diversity, including in the public workforce, and support the representation of young people in public life and policy consultation. Governments must improve fairness and inclusion in how they consult citizens and make policies, and level the playing field in lobbying […].

Third, strengthening governance must be prioritised to tackle global challenges while harnessing the potential of new technologies.’

Ook deze problemen zijn dus niet uniek voor Nederland, maar het OESO-rapport onderstreept des te meer dat er werk aan de winkel is voor de Nederlandse overheid om transparanter te werken en het vertrouwen van burgers terug te winnen.

*Lees hier het volledige OESO-rapport: Government at a Glance 2021, waarin naast bovenstaande punten nog veel meer vergelijkende analyses staan van overheidsprestaties van verschillende landen.