De opgaven waar Nederland en Europa voor staan, zoals klimaatverandering en klimaatadaptatie, de energietransitie, woningtekorten, en grondstoffen- en materiaalschaarste, vragen om transities naar een duurzamere maatschappij. Het realiseren van zulke transities is echter moeilijk, doordat de maatschappelijke opgave vaak in stand gehouden wordt door de verschillende systemen waarbinnen ze zijn ontstaan. Om de gewenste systemische maatschappelijke veranderingen te realiseren, benadrukt TNO Vector het belang van maatschappelijke innovatie naast technologische en sociale innovatie. Wat is maatschappelijke innovatie en wat is ervoor nodig?
Het oplossen van maatschappelijke opgaven is moeilijk, omdat ze vaak in stand gehouden worden door de verschillende ‘systemen’ waarbinnen ze zijn ontstaan – technische, sociaal-culturele, politiek-bestuurlijke, institutionele, economische en juridische systemen bijvoorbeeld. Deze systeemafhankelijkheid maakt dat het doorvoeren van veranderingen vaak niet zo evident en effectief is of snel gebeurt. Immers, innovaties worden veelal binnen de status quo ontwikkeld en uitgevoerd. Alhoewel deze innovaties zorgen voor dynamiek binnen een systeem, veranderen ze het systeem zelf vaak niet.
Een voorbeeld van systeemafhankelijkheid is bijvoorbeeld te vinden in het energiedomein, waar traditiegetrouw variabele kosten een grotere kostenpost zijn dan de vaste kosten, waardoor de klant betaalt per verbruikte elektriciteit (kWh). Bij duurzamere energiebronnen, zoals wind- en zonne-energie, zijn echter vooral de vaste kosten hoog, waardoor ze niet goed passen binnen de bestaande markt en regelgeving.
Om dergelijke systeemafhankelijkheden te doorbreken, en falen – men krijgt het niet voor elkaar om structurele en systemische veranderingen door te voeren en een radicaal andere koers in te slaan – te voorkomen, beargumenteren wij dat transities moeten inzetten op maatschappelijke innovatie.
Afhankelijkheden doorbreken
Maatschappelijke innovatie omvat vernieuwingen die de potentie hebben om gewenste systemische en structurele maatschappelijke veranderingen te realiseren. Deze vernieuwingen kunnen verschillend zijn van aard: politiek-bestuurlijke, institutionele, economische, juridische, bedrijfskundige en ruimtelijke ordeningsinnovaties kunnen allemaal bijdragen aan het initiëren van veranderingen in het observeren, denken en handelen van verschillende overheden, bedrijven en burgers.
‘Vaak zijn voor radicale veranderingen kleine stappen nodig’
De bredere doorvoering van deze veranderingen binnen bestaande systemen maakt het mogelijk om structurele veranderingen te realiseren, die kunnen bijdragen aan het oplossen van maatschappelijke problemen. Kenmerkend voor maatschappelijke innovatie is dus dat het gaat om veranderingen die mogelijk structureel en systemisch van aard zijn. Hiermee bedoelen we dat maatschappelijke innovaties via incrementele of radicale stappen uiteindelijk een substantiële, blijvende verandering tot stand kunnen brengen in de structuren en denk- en werkwijzen van de maatschappij – dus onder burgers, bedrijven en overheden.
Figuur 1: TNO Vector richt zich op maatschappelijke innovatie om maatschappelijke opgaven via waardengedreven veranderingsprocessen op te lossen. Maatschappelijke innovatie is daarmee een katalysator voor het inpassen van technologische en sociale innovaties in onze samenleving. TNO Vector’s agenda voor actieonderzoek biedt handvatten om dergelijke maatschappelijke innovatieprocessen mogelijk te maken. Bron: Lazo, Geurts, Huijbregts & Van Veenstra (2023).
Wat is nodig voor maatschappelijke innovatie?
Wij benadrukken vijf belangrijke elementen die nodig zijn om maatschappelijke innovatie voor elkaar te krijgen.
- Radicale verandering via kleine stappen
Alhoewel de voorgestelde veranderingen radicaal kunnen zijn, zijn vaak kleine stappen nodig om die veranderingen te bewerkstelligen. Dit komt omdat ‘systeemafhankelijkheden’ in bestaande systemen enorme of ingrijpende veranderingen onwaarschijnlijk maken. De mate waarin maatschappelijke innovatie plaatsvindt, hangt daarom in grote mate af van de kleine, dagelijkse beslissingen van verschillende actoren in huishoudens, bedrijven en overheden – van burgers tot volksvertegenwoordigers, van de lokale ambtenaar tot de minister, en van de medewerker tot topmanagement en aandeelhouder.
- Samen komen we verder: co-creatie
Daarnaast is het voor elkaar krijgen van zulke structurele en systemische veranderingen complex omdat een actor alleen niet het verschil kan maken: actoren en interventies zijn wederzijds van elkaar afhankelijk. Neem bijvoorbeeld de aanpak van energiearmoede in Nederland. Om energiearmoede tegen te gaan moet er niet alleen ingezet worden op het waar mogelijk ondersteunen van kwetsbare huishoudens bij een hoge energierekening; er moet tegelijkertijd ook werk gemaakt worden van het energiezuiniger maken van woningen, het helpen van gezinnen en/of bedrijven bij energiezuinig gedrag, en het realiseren van een toekomstig energiesysteem waarin hoe we energie opwekken, transporteren, opslaan en gebruiken verandert.
‘Wat moet stoppen zodat er ruimte komt voor nieuwe initiatieven?’
Om verandering te bewerkstelligen, is het daarom nodig dat meerdere actoren deze veranderingen en interventies nastreven. Alleen op die manier kunnen, over tijd, steeds verdergaande veranderingen tot stand komen. Co-creatie is daarbij belangrijk, waarbij samen met bedrijven, kennisinstellingen, overheden, maatschappelijke actoren en burgers afwegingen en beslissingen worden gemaakt over de routes en transitiepaden om maatschappelijke innovatie te realiseren en complexe maatschappelijke problemen te adresseren. Samen komen we verder.
- Transdisciplinariteit
Transdisciplinaire samenwerkingen kunnen een belangrijke rol spelen in het succesvol ontwikkelen en effectief inzetten van maatschappelijke innovatie. Transdisciplinariteit refereert naar de samenwerking tussen onderzoekers uit verschillende disciplines, zoals bijvoorbeeld economie, natuurwetenschappen, sociologie, techniek, bestuurskunde, ICT en innovatie. Daarnaast refereert transdisciplinariteit naar de samenwerking tussen onderzoek en praktijk, omdat juist ervaringskennis van diverse stakeholders (dus niet alleen onderzoekers en wetenschappers) en vanuit diverse contexten of gebieden van belang zijn om te weten wat wel en wat niet werkt in transitie- en transformatieprocessen.
Deze overbruggingen zijn noodzakelijk omdat diverse stakeholders fundamenteel verschillende rollen kunnen innemen in maatschappelijke innovatieprocessen. Overheden, kennisinstellingen, bedrijven, maatschappelijke organisaties en burgers kunnen bijvoorbeeld de aanjager en/of facilitator van de nodige transities zijn en garant staan om zulke veranderingen door te voeren, maar ook waarschuwen wanneer onbedoelde effecten zorgen voor vertraging. Juist door deze diverse actoren bij elkaar te brengen, en hun kennis uit de praktijk mee te nemen, kan gebouwd worden op de transdisciplinaire kennis die tussen deze stakeholders ontstaat.
- Afbouwen van het bestaande systeem
Het realiseren van dergelijke maatschappelijke veranderingen impliceert daarbij niet alleen het positief opbouwen van de nieuwgekozen richting, maar ook het afbouwen van wat niet meer past in deze veranderende maatschappij. De energietransitie zorgt er bijvoorbeeld voor dat de vraag gesteld kan worden; wat moet stoppen, zodat er ruimte komt voor nieuwe, duurzamere initiatieven? Hoewel per saldo de maatschappelijke waarde toeneemt, zullen in het verloop van de tijd groepen winnen en verliezen ten opzichte van de huidige situaties. Zo zijn veel gevestigde belangen verbonden aan de fossiele industrie; van grote, Nederlandse chemiebedrijven die hier hun verdienmodel op gebouwd hebben, tot consumenten die merendeels nog in benzineauto’s rondrijden. Maatschappelijke innovatie vraagt daarom aandacht voor de omgang met gevestigde belangen en voor het behoud van draagvlak.
- Actieonderzoek naar maatschappelijke opgaven
Een strategische inzet op maatschappelijke innovaties is dus van belang om werk te maken van transities. Door de urgentie van de maatschappelijke opgaven stellen we echter ook dat actie essentieel is. Actieonderzoek naar maatschappelijke innovatie, waarbij een lerende aanpak wordt genomen die gericht is op verbetering in de praktijk, kan bijdragen aan het verder verkennen en verdiepen van onze kennis over hoe en waarom maatschappelijke innovaties uiteindelijk tot structurele en systemische maatschappelijke veranderingen kunnen leiden die ervoor kunnen zorgen dat de complexe maatschappelijke uitdagingen van nu verleden tijd worden.
Een voorbeeld van dergelijk actieonderzoek naar maatschappelijke innovatie zou bijvoorbeeld kunnen kijken naar de rol van nieuwe type samenwerkingen tussen overheden, kennisinstellingen, bedrijven en andere maatschappelijke organisaties om een missiegedreven ecosysteem in te richten rondom complexe maatschappelijke uitdagingen. Denk bijvoorbeeld aan SMITZH, de smart industry hub van Zuid-Holland (2017-2022), waarin samenwerkingen tussen fieldlabs, maakbedrijven en kennis- en onderwijsinstellingen werden gestimuleerd om niet alleen de concurrentiepositie van de provincie te versterken, maar om ook samen aan maatschappelijke uitdagingen binnen de maakindustrie te werken. Op welke manier kan een dergelijke samenwerking nieuwe institutionele voorwaarden creëren voor de betrokken bedrijven (institutionele innovatie), nieuwe businessmodellen mogelijk maken (economische innovatie), of een samenwerkingscultuur creëren gericht op het behalen van gezamenlijke doelstellingen over private (sociaal-culturele innovatie)?
Richting geven en versnellen
Ondanks het aanlokkelijke idee van een veelbelovende technologie of activistische beweging, bereiken technologische of sociale vernieuwingen doorgaans geen structurele, grootschalige verandering. Vaak dienen vernieuwingen plaats te vinden in andere maatschappelijke domeinen, zoals het sociaal-culturele, politiek-bestuurlijke, ruimtelijke, economische of juridische domein. Met maatschappelijke innovatie doelen wij op vernieuwingen die de potentie hebben om gewenste systemische en structurele maatschappelijke veranderingen te realiseren en transities de juiste richting te geven en te versnellen.
TNO Vector, Centrum voor Maatschappelijke Innovatie en Strategie, richt zich op het bieden van handelingsperspectief als kracht voor goede besluitvorming die de brede welvaart kan vergroten.
Lees hier meer informatie en de positiepaper van TNO Vector.
Beeld: Nikolai Ulltang
