Sinds mijn boek De Digitale Kooi heb ik wekelijks op deze site, op iBestuur.nl en in het Financieele Dagblad mogen schrijven over digitalisering en behoorlijk bestuur. Aan de hand van tientallen ervaringen van burgers heb ik laten zien dat digitalisering niet alleen gaat om kosten besparen of mogelijkheden benutten. De maatschappelijke consequenties gaan veel verder dan dat. Soms gaat het om schijnbaar kleine veranderingen. Lisette uit de column van vorige week, kreeg maar steeds mensen aan haar deur, omdat haar adres op Airbnb bleek te staan. Martijn wilde lekker een weekendje weg met zijn vriendin. Toen het hotel van niets bleek te weten, verdwaalde hij in de organisaties die bij zijn boeking betrokken bleken. We herkennen allemaal de moeite die je vaak moet doen om een organisatie aan te spreken op verantwoordelijkheden of überhaupt te bereiken.
Soms waren die verhalen hilarisch. Anouk kreeg maar geen afvalpas en de container had een digitaal slot. Na verloop van tijd namen vrienden en buren als vanzelfsprekend haar vuilniszak aan als ze langskwam. Soms was het positief. De Sociale Verzekeringsbank gebruikt haar registers om te zorgen dat iedereen ook daadwerkelijk z’n AOW krijgt. Alle voorbeelden samen laten zien dat digitalisering aan vrijwel alles raakt. Zelfs onze normen verschuiven. Tom vond het zelf eigenlijk al normaal dat hij een tweede Btw-aangifte moest doen, vanwege een foutje van de Belastingdienst.
‘De gevolgen van automatische besluiten verwoesten soms levens’
Maar de verhalen die het beste zichtbaar maken dat we beter moeten leren zien welke mechanismen we introduceren met automatische besluiten, gegevensuitwisseling en data-analyse, daar werd je koud van. De gevolgen verwoesten soms levens. Fatma en Elvira waren slachtoffer van het toeslagenschandaal bij de Belastingdienst. Inmiddels zijn er vele onderzoeken gedaan naar de digitalisering van de overheid. Hoewel sommige onderzoeken wel raken aan onze omgang met ICT, wordt nog nauwelijks de vinger op de zere plek gelegd.
Veel beter moeten we leren nadenken over hoe we de kansen kunnen pakken, zonder onbedoeld een onredelijke wereld te scheppen. We hebben niet altijd door dat digitalisering ook een verdelingsvraagstuk is. Technologie schept mogelijkheden, maar we introduceren altijd ook beperkingen. Ons inzicht daarin is nog heel onvolledig. Ook hebben we niet altijd door dat er een institutioneel tekort is. Het is niet vanzelfsprekend dat er besluiten genomen worden over het systeem als geheel waarin ook de belangen van de burger meegenomen worden en de voorwaarden om de beginselen van behoorlijk bestuur hoog te houden. Dat zijn inzichten die we nodig hebben, willen we werkelijk kunnen nadenken over wat er nodig is om de menselijke maat niet te verliezen.
De columns die ik hier en elders mocht schrijven moesten een deel van dat inzicht bieden. Ze worden onderdeel van een boek dat na de zomer verschijnt onder de titel Volwassen Digitale Overheid.
Dit is de laatste column in deze serie. Maar na de zomer start een nieuwe, iets andere, serie. Ik ben platform Overheid, iBestuur en het Financieele Dagblad buitengewoon erkentelijk voor de ruimte die me is geboden om dit complexe thema elke week weer voor het voetlicht te mogen brengen.
*Deze column verscheen oorspronkelijk in het Financieele Dagblad op 21 december 2019.
Stichting Kafkabrigade verzorgt masterclasses over digitalisering en
behoorlijk bestuur. Voor meer informatie:
kafkabrigade.nl/onderwijs
