Met de verkiezing van Trump, de Brexit en een daarmee gepaard gaand groeiend wantrouwen in traditionele geopolitieke samenwerkingen stond de wereld vijf jaar geleden aan de voet van een nieuw tijdperk. Tegelijkertijd werd de klimaatcrisis dringender. Hoe staat Europa er inmiddels voor, hoe gaan we om met het coronavirus en hoe kunnen we de klimaatcrisis het hoofd bieden? Een gesprek met Rob de Wijk, hoogleraar Professional Relations aan de Universiteit Leiden en directeur van The Hague Centre for Strategic Studies.
Hoe staat het momenteel met de enorme uitdagingen waar Europa mee te maken heeft?
Rob de Wijk: ‘Een stuk beter, bijvoorbeeld als het gaat om Europese integratie. De coronacrisis heeft daar, met name met het Europese herstelfonds, een enorme bijdrage aan geleverd. China is bovendien in een aantal jaar in belangrijke mate van zijn voetstuk gevallen. Buiten Europa heeft het land een paar dingen gedaan die niet door de beugel kunnen. In Hongkong heeft China een omstreden wet doorgevoerd die een grote bedreiging vormt voor de mensenrechten in de stad. Geopolitiek gezien wil China het beeld vestigen dat het als grote winnaar uit de strijd te komen tegen de coronacrisis. Daartoe heeft het geprobeerd om Europese bedrijven op te kopen en te helpen met het ontwikkelen van een vaccin. China is hierin te assertief geweest. De relatie van de top van China met de Europese Commissie en Europese Raad is verzuurd en het uitzicht op een gezamenlijk handelsakkoord is daarmee niet dichterbij gekomen. Men is wakker geworden in de richting van China en van onszelf.
Platform O bestaat 5 jaar! Ter ere van dit lustrum blikken wij in samenwerking met onze vaste auteurs terug en kijken we naar de toekomst. In het kader van dit jubileum publiceren wij artikelen die onze vaste thema’s belichten, van publiek leiderschap en sociaal domein tot mobiliteit en crisis.
Trump, de Brexit, het coronavirus en China hebben op een belangrijke manier bijgedragen aan de eenheid van Europa. Dit lees je niet genoeg terug in de Nederlandse discussie. Het discours wordt gedomineerd door uiterst linkse en rechtse partijen in het spectrum, die nationale discussies voorop stellen en het strategisch geopolitieke perspectief uit de weg gaan. Gezamenlijke Europese belastingen, leningen en schenkingen heeft Nederland nooit gewild maar zijn er wel gekomen. Terug in Nederland heeft premier Rutte de discussie weer slim afgebogen naar de korting op de afdracht aan Brussel. Veel Nederlandse partijen durven niet met een strategische Europese blik naar internationale vraagstukken als integratie en de energietransitie te kijken. Zij blijken onmachtig om de bredere context van mondiale machtsverschuivingen goed te begrijpen. Ons kleine denken helpt China en andere grootmachten aan een hoofdrol in de wereldhandel.
‘Mensen zijn bereid hun gedrag te veranderen omwille van klimaatverandering, maar niet omwille van een pandemie’
Veel mensen zijn in het afgelopen jaar sceptisch geworden over een werkbaar integraal EU-beleid, bijvoorbeeld als het gaat om de aanpak van het coronavirus.
‘Dat ligt wat mij betreft vooral bij de politiek. Volksgezondheid is nadrukkelijk een verantwoordelijkheid van de lidstaten. Gaandeweg hebben leiders geprobeerd te coördineren in de coronacrisis. Dat heeft de EU op Europees level heel intensief gedaan. Met het SURE instrument (temporary Support to mitigate Unemployment Risks in an Emergency) biedt de EU bijvoorbeeld tijdelijke steun om het risico op werkloosheid in noodsituaties te beperken. Het is een essentieel onderdeel om de bevolking te ontzien en ernstige economische en maatschappelijke gevolgen van de pandemie in te dammen. Daarmee heeft Europa een enorme integratie stap gemaakt. Toch is dit in het nationale discours maar weinig belicht. Rutte durft in Nederland geen visionair leiderschap te tonen en hij gaat mee in flauwekul als “de EU is een feestcommissie op zoek naar een feestje”. Terwijl hij wel een visie heeft op de EU en op Europa. Met dergelijke denkfouten gaan wij in Nederland niet ver komen. Oude politieke leiders moeten plaats maken voor een nieuwe generatie die inzet op meer internationale samenwerking. De toekomstige leider moet het vermogen hebben uit te leggen waarom bepaalde maatregelen een bijdrage leveren aan economische stabiliteit en veiligheid, ook al lijken ze intuïtief nadelig uit te werken.’
Hoe past dit in het grotere idee van de ‘perfect storm’, dat u in uw boeken omschrijft?
‘Ik zie verschillende ‘perfect storms’, oftewel een samengaan van grote mondiale ontwikkelingen die elkaar versterken en de wereld drastisch veranderen. Momenteel hebben wij te maken met de enorme gevolgen van klimaatverandering en de coronacrisis in een tijdperk van een breed gedragen en gevaarlijk nationalistisch gedachtegoed dat tot uiting komt in de eerdere verkiezing van Trump, Brexit, de opkomst van China, etc.
Klimaatverandering is hierin van een grotere orde dan ooit en allesbepalend. Mensen zijn bereid hun gedrag te veranderen omwille van klimaatverandering. Niet omwille van een pandemie. Mensen gaan straks weer terug naar af, dat is na elke pandemie gebeurd. Maar om de opwarming van de aarde en alle catastrofale gevaren tegen te gaan realiseren mensen zich dat we echt fundamenteel anders moeten gaan leven. Om die omslag te maken, hebben we visionair leiderschap nodig.’
‘Het strategisch lange termijndenken mist totaal in Nederland’
U bent enthousiast over de Green Deal van Frans Timmermans. Wat is in uw optiek de waarde van deze deal?
‘De Green Deal was er al voor de crisis. In een paar tientallen jaren tijd is de erkenning dat er iets moet gaan gebeuren omgeslagen in een noodkreet dat we de grootste catastrofe ooit moeten gaan voorkomen. Zoals gebruikelijk in de wereld van de internationale betrekkingen zijn we veel te laat. Toch lijkt de EU nu een voortrekkersrol te pakken. De Chinezen gaan hierin mee. De EU heeft tot doel gesteld in 2030 40 procent minder uit te stoten. China presenteerde in september het klimaatdoel vóór 2030 te pieken qua CO2-uitstoot en in 2060 op nul uit te komen. Waarschijnlijk gaat het hen, zoals ook bij andere transities, lukken om eerder klaar te zijn. Vergroening wordt de kern van hun eigen economie. Tegelijk gaat de VS met Biden naar Parijs om een handtekening terug onder het akkoord te krijgen. Kortom: landen beginnen in te zien dat vergroening een business case is. Hierin moeten we als Europa voorop lopen.’
Afgelopen maand volop in het nieuws: 350 miljard voor vergroening van de landbouw. Een peperdure en omvangrijke opgave. Wat hebben we in ieder geval nodig om in korte tijd flinke stappen te kunnen maken?
‘Dat weet ik niet, ik ben geen expert op het gebied van klimaatadaptatie. Wat ik wel weet is dat de discussie breed getrokken moet worden. De vraag hoe je landbouw kunt vergroenen kun je niet vernauwen tot het terugbrengen van je CO2-uitstoot. Je moet ook strategisch denken, bijvoorbeeld richting China. Chinezen hebben een gebrek aan landbouwgrond. Nederland kan daarin als de op een na grootste landbouwexporteur ter wereld een hoofdrol pakken, maar dat doen we niet. Als je zo’n transitie goed wilt laten verlopen en niet alles wilt weggeven, dan moet je weten waar je wilt staan op de lange termijn. Het strategisch lange termijn denken in Nederland mist totaal. Onze CO2, stikstof en landbouw discussies worden direct gevoerd in aantallen koeien. Het stellen van reductie-eisen is prima, maar wel in het kader van innovatieve oplossingen die een groter, strategisch doel dienen.’
‘De grootste bedreiging voor de eenheid van Europa zijn de krachten van binnenuit’
Een gezamenlijke Europese energieaanpak vraagt om bevlogen leiderschap en heel veel draagvlak. Een verbindende ideologie zoals het christendom in het verleden heeft Europa eigenlijk al heel lang niet meer. Wat bindt Europa nog op moreel vlak?
‘Dat is een fundamentele vraag. Natuurlijk is dat vooral ons liberale gedachtegoed dat opgenomen is in Artikel 1bis van het Verdrag van de Europese Unie. De Unie wordt daarbij vooral gebruikt voor praktische doeleinden waarbij de vrijheid van handelen van de lidstaten onderling gewaarborgd blijft. De grootste bedreiging voor de eenheid van Europa zijn wat mij betreft de krachten van binnenuit. Dan heb ik het over de nationalistisch conservatieve stromingen die je in ieder land in de laatste tien jaar aan kracht hebt zien winnen. Plus Polen en Hongarije, die op hun manier indruisen tegen de rechtsstatelijke normen en waarden die wij in Europa hoog in het vaandel hebben staan.’
‘De energietransitie kan het doel zijn, het richtpunt, waar een maatschappij zo’n behoefte aan heeft’
Kan de energietransitie helpen om de polarisatie te stoppen?
‘Ja. Een maatschappij heeft een doel nodig, een richtpunt. Dat kan de energietransitie zijn. Een gezamenlijke klimaataanpak kan enorm bindend werken. Een maatschappij kan ook beginnen door te krijgen dat de nationalistische, naar binnen gekeerde blik tot niets leidt. Ik ben niet pessimistisch over de mogelijkheden van de EU om zo’n richtpunt te vinden. De grote vraag is of het de politiek lukt om hierin mee te gaan. In de grote bedreigingen van deze tijd moet stevig richting worden aangegeven. Dat mist echt nog in Nederland. Daarvoor hebben we een nieuwe generatie leiders nodig die het aandurft om groots en strategisch te denken.’
Als specialist op het gebied van veiligheidsstudies ben ik benieuwd naar uw kijk op het klimaat als een veiligheidsvraagstuk. Is klimaatverandering een van de grootste veiligheidsvraagstukken van onze tijd?
‘Zonder enige twijfel. De effecten daarvan zijn nu al zichtbaar. De voedselvoorziening in China is een problematisch onderwerp. Landbouw wordt door vervuiling en verdroging steeds ingewikkelder. Daarmee wordt het een ook een geopolitiek veiligheidsissue, want alles staat met elkaar in verband. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor de verwoestijning in Sub Sahara Afrika. Dit vraagt om een enorme bevolkingsaanpassing. Het zorgt net als de landbouw in China voor een mismatch ten aanzien van het aantal inwoners. Bovendien loopt de werkgelegenheid uit de pas met de economische groei. Mensen gaan migreren. De discussie laait ook op langs de Poolgebieden: wie gaat over de grensregio’s, wie controleert en beveiligt ze? China ziet zichzelf nu als een poolland. Aan alle kanten begint klimaatverandering een veiligheidsissue te worden.’
Wat is enerzijds uw voorspelling en anderzijds uw wens voor de komende vijf jaar, als het gaat om de aanpak van Europa van de energietransitie?
‘Mijn wens is dat wij een beetje bij zinnen komen, dat we realiseren dat de integratie echt noodzakelijk is. Als we dat niet doen worden individuele landen een speelbal van de grootmachten. Ook Duitsland en Frankrijk zijn te klein om dit zelf te kunnen. We moeten de wereld zo vormen dat we er wat aan hebben. Ik zie dat dat begint te komen. Mijn verwachting is dat dat wel moet, we hebben geen keus. Mijn wens is dat het sneller gaat.’
