Er zijn extra maatregelen nodig om ervoor te zorgen dat mensen op het sociaal minimum de komende jaren voldoende geld hebben om rond te komen. In haar eerste rapport Een zeker bestaan. Naar een toekomstbestendig stelsel van het sociaal minimum adviseert de Commissie sociaal minimum aan demissionair minister Carola Schouten voor Armoedebeleid om het minimumloon, de bijstand en (eventueel) ook de huurtoeslag te verhogen. Verder vindt de Commissie dat de kinderbijslag of het kindgebonden budget stevig omhoog moet om armoede onder kinderen tegen te gaan.
Het sociaal minimum is het bedrag dat iemand minimaal nodig heeft om van te kunnen leven. Dat bedrag moet genoeg zijn om de maandelijkse rekeningen voor huur, zorg, gas, licht en water te betalen, boodschappen te doen, een mobiele telefoon en internet te hebben, en soms bijvoorbeeld een uitstapje te kunnen maken. Het onderzoek van de commissieleden laat zien dat als er niets verandert, mensen met een laag inkomen de komende jaren tot honderden euro’s per maand tekort kunnen komen. Ze dreigen dus onder het sociaal minimum terecht te komen. En dat ondanks al het geld dat het kabinet al in 2022 uittrok om huishoudens te helpen.
Honderden euro’s tekort
Hoeveel geld huishoudens precies tekort gaan komen, hangt af van hun samenstelling en de woonplaats. Volgens een ‘realistische’ schatting komen alleenstaanden en stellen zonder kinderen bijna 100 tot 200 euro per maand tekort. Een paar met een of meerdere kinderen kan te maken krijgen met een tekort van circa 200 tot bijna 500 euro per maand. Bij alleenstaande ouders met een of meerdere kinderen is het beeld wisselend, sommige huishoudens komen tekort, andere niet.
Figuur 1 Hoeveel geld houden mensen over of komen mensen tekort met een inkomen op het sociaal minimum in een gemeente die minder geld geeft dan gemiddeld?
De gevolgen van geldgebrek zijn fors, zo stelt de Commissie. Leven met voortdurende geldstress is slecht voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid en vergroot de kans op eenzaamheid. Het kan er ook voor zorgen dat mensen zich minder waard gaan voelen. Ook wordt het steeds lastiger om goed met geld om te gaan, waardoor het voor mensen steeds moeilijker wordt zelf uit de armoede en schulden te komen. Kinderen die in armoede opgroeien leren slechter, zijn ongezonder en hebben minder kans op een goede toekomst.
Bestaanszekerheid
Om mensen bestaanszekerheid te bieden stelt de Commissie voor om het minimumloon en de bijstand te verhogen, en eventueel ook de huurtoeslag. Daarnaast moet ook de kinderbijslag of het kindgebonden budget omhoog, vooral de bedragen voor oudere kinderen.
‘Het hele stelsel van sociale zekerheid moet eenvoudiger worden’
Maar dat alleen is niet voldoende, vindt de Commissie. Het hele stelsel van sociale zekerheid moet voorspelbaarder, eenvoudiger en toegankelijker worden, zodat mensen ook echt gebruik maken van de voorzieningen waar zij recht op hebben. Daarvoor is het belangrijk dat mensen goede hulp en ondersteuning krijgen. Het onderstaande schema zet de normen voor een toereikend sociaal minimum op een rijtje.
Doelen voor een toereikend sociaal minimum
Volgens de Commissie zijn de gevolgen van financiële tekorten bij mensen op het sociaal minimum voor henzelf en voor de samenleving te ernstig om nog langer te wachten met extra maatregelen. Het gaat om veel mensen.
Figuur 2 Het aantal mensen onder de armoedegrens neemt toe naar meer dan 1 miljoen als het beleid niet verandert.
De Commissie sprak met verschillende ervaringsdeskundigen over hoe geldgebrek doorwerkt in het alledaagse leven. Een van deze ervaringsdeskundigen is Yasmina.
Hoe geldgebrek doorwerkt in het alledaagse leven van Yasmina
Yasmina komt al lange tijd bij de voedselbank en vertelt over haar dagelijkse ervaringen met geldgebrek: ‘Het eten is ongezond met witte rijst en wit brood. Het is ook niet genoeg voor de hele week en gezond voedsel dat je zelf moet kopen is duur. Ik krijg ook steeds minder. Er wordt geen rekening gehouden met voedselallergie. Mijn kind is nu diabeet en aan de dialyse. Hij heeft een apart dieet nodig. Dat is heel lastig. Er zijn meerdere underground-voedselbanken, omdat de reguliere voedselbanken het niet aan kunnen of mensen er niet voor in aanmerking komen.’
‘Uiteindelijk moet ik het zelf doen’
Heel veel mensen in haar omgeving komen te kort nu alles veel duurder is, merkt Yasmina: ‘Die problemen bestonden al eerder, maar wat je nu ziet is dat de kosten heel erg omhooggaan. Mensen zijn gestrest en onzeker over wat de toekomst brengt. Meestal zijn het mensen met gezinnen. Of er zijn alleenstaanden met een beperking. Mijn inkomen blijft hetzelfde en de werkgever houdt er geen rekening mee dat alles duurder is geworden. Ik zit sowieso in de schulden. Die probeer ik af te lossen, maar ik ben heel bang dat die schulden groter worden. Ik krijg hulp van het buurtteam, maar uiteindelijk moet ik het zelf doen. Ik heb een buurtwinkel met tweedehands spullen. Het is niet altijd een vetpot. Ik ga nergens heen met de kinderen. Er is voor ons geen vakantie.’
Maatschappelijke gevolgen
Dat zoveel mensen leven in armoede, heeft ook maatschappelijke gevolgen. Door armoede kunnen mensen niet goed bijdragen aan economie en samenleving, hebben ze meer zorg nodig en zitten ze vaak in dure schuldsaneringstrajecten. En dat is nog los van de kosten voor al die professionals in de sociale zekerheid en het onderwijs die proberen iets te doen aan de gevolgen van financiële bestaansonzekerheid.
Figuur 3 Gevolgen van geldgebrek voor mensen zelf en de samenleving.
*Dit artikel is een beknopte samenvatting van het eerste rapport van de Commissie sociaal minimum. Deze Commissie is op verzoek van de Tweede Kamer ingesteld door demissionair minister Schouten om te onderzoeken wat verschillende huishoudtypen nodig hebben om rond te kunnen komen en om mee te kunnen doen aan de samenleving. Het tweede rapport van de Commissie sociaal minimum gaat in op de verbetering van het stelsel. Dat verschijnt na de zomer. Dit artikel is geschreven door Godfried Engbersen, Hans Beens, Meike Bokhorst, Daan de Ruiter en Charles de Vries.
Daling van de inkomens is maar één van de oorzaken. Hoofdoorzaak zal zijn het beleid om de kosten van levensonderhoud alsmaar op te schroeven. Vooral voor de lagere en midden inkomens.
Het Instituut voor Publieke Economie kwam op 12 april jl. uit met een rapport: ‘Het einde van de toeslagen’. Jasper J. van Dijk en Yrla van de Ven deden daarin onderzoek naar de mogelijkheid toeslagen en heffingskortingen af te schaffen door de effecten ervan te verwerken in een onvoorwaardelijke toeslag. Ze publiceerden een samenvatting in hun artikel “Zo komen we van de toeslagen en heffingskortingen af.”
Het ziet er nu naar uit dat ze met hun publicatie “Zo komen we van de toeslagen en heffingskortingen af”, een belangrijke stap hebben gezet op het pad naar een Universeel Basisinkomen. Ze schrijven: Ons voorstel kan worden gezien als een gedachte-experiment, waarin wij het verband tussen de arbeidskosten van de werkgever en het geld dat de werknemer kan uitgeven eenvoudiger en begrijpelijker maken, maar tegelijkertijd de herverdelende werking van het huidige stelsel grotendeels intact te laten.
‘Rijken betalen niet meer belasting’
Die herverdelende werking deugt echter niet. Op 25 maart 2022 publiceerde het Cultureel Planbureau (CPB) het onderzoeksrapport ‘Ongelijkheid en herverdeling’, waaruit bleek dat het in Nederland met die herverdeling via belastingen slecht is gesteld. Of, zoals Tobias den Hartog het in het AD verwoordde: Nederlanders met hogere inkomens betalen helemaal geen groter deel van hun inkomen aan belasting. De hippe econoom Thomas Piketty beweerde het, vrijwel elke linkse politicus vermoedde het, maar nu heeft het Centraal Planbureau (CPB) het op schrift gesteld: nee, de rijkste Nederlanders betalen helemaal niet meer belasting dan mensen met een lager inkomen.”
Hybride basisinkomen
Jasper van Dijk en Yrla van de Ven schrijven over ‘de inkomensonafhankelijke toelage, waarvan de hoogte enkel wordt bepaald door de gezinssamenstelling’. Ik zie daar een universeel basisinkomen (UBI) in en vraag me af: Zou het dan niet beter zijn dit UBI te combineren met een huishoudtoelage die onafhankelijk is van de gezinssamenstelling? Zoals voorgesteld bij het Hybride Basisinkomen (HBI) Het monitoren van de gezinssamenstelling zal namelijk nogal wat voeten in de aarde hebben.
Faillissementen
Ik ben benieuwd waar de onderzoekers op uit zullen komen als ze ook de door het CPB geconstateerde fiscale misstanden hebben rechtgetrokken. Denk je eens in wat de samenleving erbij wint als zo‘n 64.000 ondernemers, die nog in hun maag zitten met onafgeloste coronaschulden, de fiscus kunnen laten weten: verreken die maar met ons basisinkomen (of negatieve inkomstentaks – NIT). En al die kleine en middelgrote boerenbedrijven die uit zorg voor natuurbehoud hun veestapel zullen moeten laten inkrimpen. Ook bij hen zal het basisinkomen zorgen voor een zorgeloos bestaan en faillissementen kunnen voorkomen. En dan heb ik het nog niet over al die overige voordelen die een basisinkomen biedt.
Een analyse aan de de kant van de inkomens maar niet waarom het inkomen over de jaren zo sterk daalt.