Een ideologie betreft een geheel van opvattingen over mens en maatschappij dat voor politieke partijen als grondslag dient voor hun politieke beslissingen. Het probleem van een ideologie is dat redelijk denken ondergeschikt wordt gemaakt aan de principes die de basis vormen van de ideologie. Ideologie functioneert als een soort schild tegen andere opvattingen, je kunt je erachter verschuilen en het ontslaat je van de last om na te denken over de complexe realiteit.
Misschien zijn de principes in een ideologie ooit uit goede bedoelingen ontstaan, maar dat wil nog niet zeggen dat ze onbeperkt houdbaar of toepasbaar zijn. Mensen die een ideologie aanhangen zijn bang om hun principes af te vallen omdat ze zich ermee hebben vereenzelvigd en daarom houden ze er angstvallig aan vast, zelfs als ze in flagrante tegenspraak zijn met de realiteit.
Elke ideologie, zeker een extreme, wordt in stand worden gehouden door zoveel mogelijk mensen stelselmatig zodanig te indoctrineren dat ze niet langer in staat zijn tot relativering van hun ideologie. Niet voor niets wordt minstens zo negatief gereageerd op afvalligen als op andere ideologieën, want afvalligen zijn nogal bedreigend voor degenen die aan een ideologie willen vasthouden.
Niet-extreme ideologieën
Ideologieën waarvan voor de meeste mensen duidelijk is bewezen dat ze verkeerd uitpakken, zoals het fascisme en het communisme, zijn bij een (beperkt) aantal mensen nog steeds niet uitgeroeid. Dat lijkt ons een bewijs voor het hardnekkige karakter van een ideologie. Een ideologie zoals het jihadisme moet het zelfs hebben van een desastreuze impact, want het blijkt daarmee juist rekruten aan te trekken die zich hierdoor voelen aangesproken, waardoor deze stroming zeer lastig te bestrijden is.
In dit artikel willen we met name wijzen op de risico’s van niet-extreme ideologieën, zoals het neoliberalisme of de sociaaldemocratie, die weliswaar tamelijk ongevaarlijk ogen maar die behoorlijk hardnekkig worden aangehangen en daarmee een forse belemmering vormen om tot evenwichtige maatschappelijke oplossingen te komen. Populistische ideologieën maken het politieke landschap tegenwoordig nog ingewikkelder.
Win-winsituatie
Onderhandelingen tussen politieke partijen leiden bijna altijd tot grijze compromissen dan wel tot onsamenhangend beleid wegens het uitruilen van programmapunten. Uiteenlopende politieke opvattingen snijden in meerdere opzichten hout in die zin dat ze aandacht vragen voor ogenschijnlijk tegengestelde maar stuk voor stuk relevante aspecten van maatschappelijke problemen. Het is dan ook zaak om oplossingen te bedenken die deze opvattingen zodanig met elkaar in overeenstemming brengen dat er van een win-winsituatie kan worden gesproken. Een grijs compromis leidt veeleer tot wederzijds verlies. Bij een uitruil lijkt dit minder het geval, maar het leidt over de hele linie tot minder consistente politiek waardoor het eindresultaat toch tegenvalt.
Neem bijvoorbeeld de tegenstelling tussen nationalisme en kosmopolitisme. Noch het dichtgooien noch het opengooien van alle grenzen is een goede oplossing. Je zult iets moeten bedenken dat aan beide opvattingen zodanig recht doet, dat er een evenwicht op hoger niveau kan worden gerealiseerd. De EU probeert zo’n evenwicht te vinden, waarbij moet worden vastgesteld dat dit bepaald geen sinecure is.
‘Onderhandelingen tussen politieke partijen leiden bijna altijd tot grijze compromissen dan wel onsamenhangend beleid’
Voor de tegengestelde opvattingen van milieuactivisten en milieusceptici geldt iets soortgelijks. Overigens kom je op dit gebied diverse voorstellen tegen die wel degelijk zoeken naar een evenwicht op hoger niveau, waarbij zowel de economie als het milieu er beter van worden.
Bij de tegenstelling kapitaal-arbeid leiden zowel eenzijdige voordelen voor kapitaalbezitters als eenzijdige voordelen voor werknemers tot een minder goed functionerende economie, het is dus zaak om hier een goed evenwicht te vinden.
Slechte compromissen
Je zou kunnen proberen een benadering ontwikkelen die zoekt naar evenwicht tussen allerlei ideologische ingestoken opvattingen. Hoewel ‘pragmatisme’ daar op het eerste gezicht een beetje op lijkt moet worden geconstateerd dat een pragmatische aanpak makkelijk kan leiden tot slechte compromissen en uitruilen.
Het begrip ideologie past eigenlijk niet bij evenwichtige oplossingen omdat een ideologie eenzijdigheid impliceert, terwijl je juist wilt streven naar veelzijdigheid. Ideologieën kunnen we beter achter ons laten, want ze pakken niet goed uit voor de samenleving.
Maar wat dan wel?
Gouden regels
Het zou moeten gaan over gouden regels voor het ontwikkelen van evenwichtige maatschappelijke oplossingen. Het is niet heel duidelijk waarom zulke gouden regels in de huidige politieke praktijk nauwelijks worden toegepast, want de maatschappelijke voordelen lijken evident. Wellicht spreekt een dergelijke aanpak minder aan wegens het genuanceerde karakter. Immers, een duidelijk standpunt is bijna altijd eenzijdig, maar wel makkelijk herkenbaar en je hoeft er niet lang over na te denken, terwijl dat bij een veelzijdig standpunt moeilijker ligt.
Een belangrijkere verklaring kan zijn dat het bepaald niet makkelijk is om evenwichtige voorstellen te bedenken, omdat heel wat denkwerk moet worden verricht om boven het niveau van een grijs compromis uit te kunnen komen. Bovendien zijn dergelijke goede voorstellen nogal eens ingrijpend van karakter, waardoor het de meeste mensen afschrikt. Mensen hebben nu eenmaal een natuurlijke afkeer van grote maatschappelijke veranderingen. Ze zijn vooral gericht op het heden dat al problemen genoeg met zich meebrengt, waardoor ze zich minder druk kunnen maken over de verdere toekomst. Daarbij komt dat degenen die belang hebben bij het behouden van de bestaande situatie de afkeer tegen grote veranderingen zoveel mogelijk aanwakkeren.
Luchtfietsers
Als je (bijvoorbeeld) met een voorstel komt voor het invoeren van een basisinkomen is de maatschappelijke weerstand groot en bijna niet te overwinnen, terwijl dit eigenlijk een mooie overbrugging zou zijn voor de tegenstelling tussen sociaaleconomisch links en rechts.
Als een (constructief) burgerinitiatief met een voorstel komt voor een boortunnel om een nieuwe weg beter in te passen, wordt zo’n groep initiatiefnemers meewarig aangekeken omdat ze met een onhaalbaar voorstel lijken te komen, terwijl na grondig onderzoek blijkt dat het wel haalbaar is en bovendien diverse voordelen oplevert (zie bijvoorbeeld de aanleg van de Rijnlandroute bij Leiden).
Degenen die met dergelijke ingrijpende voorstellen komen worden snel weggezet als luchtfietsers. Aangezien veranderingsgezinde politici dit ook wel weten zijn ze terughoudend met ingrijpende voorstellen en proberen ze hoogstens met kleine stapjes verder te komen. Helaas leiden die kleine stapjes juist niet tot een betere situatie, eerder integendeel.
Voorzet
Wat zouden genoemde gouden regels kunnen behelzen? We doen een voorzet.
- Zorg voor een open beleidsruimte, begin dus niet met meteen al een oplossing op tafel te gooien, en maak van beleidsontwikkeling een open proces.
- Houd bij elk beleidsvoorstel rekening met alle standpunten, ook die van partijen die niet nodig zijn voor een meerderheid en zelfs met die van extreme partijen.
- Zoek naar overstijgende oplossingen die zoveel mogelijk recht doet aan alle standpunten. Op het eerste gezicht lijkt dat onbegonnen werk, maar het kan best lukken als je de volgende regels in voldoende mate toepast.
- Maak gebruik van de opvattingen van burgers, daarmee krijg je sneller zicht op veelzijdige maatschappelijke oplossingen.
- Maak gebruik van de ervaringsdeskundigheid van uitvoerders en handhavers.
- Maak gebruik van de kennis en argumenten van lobbyisten, maar laat hen het beleidsproces niet domineren.
- Maak gebruik van kennis waarover wetenschappers nauwelijks verschil van inzicht hebben. Het beeld dat wetenschappers meestal van inzicht verschillen heeft niet betrekking op de harde kern van de kennishuishouding. In de meeste gevallen is die kern veel omvangrijker dan je zou denken.
- Wees niet bang voor ingrijpende veranderingen, want na betrekkelijk korte tijd zijn de voordelen merkbaar groter dan de nadelen.
- Zorg voor flankerend beleid in de vorm van een brede hardheidsclausule, om mensen op te vangen die onbedoeld zwaar worden getroffen door beleidswijzigingen.
Sommigen zullen zeggen dat deze gouden regels toch ook een ideologie inhouden, namelijk de overtuiging dat er altijd naar overstijgende oplossingen moet worden gezocht. Daar hebben zij misschien gelijk in, maar aangezien we alleen maar voordelen zien van zulke gouden regels laten we het aan anderen over om mogelijke nadelen ervan naar voren te brengen.
Wat ons betreft is het hoog tijd geworden om tot politieke vernieuwing te komen met deze gouden regels als uitgangspunt.
