Leg de spookeconomie aan banden

De spookeconomie, waarin geld enkel wordt gebruikt om meer geld te verdienen, heeft nadelige gevolgen voor de reguliere economie en voor de maatschappij als geheel, stellen Rob van Engelenburg en Peter van Hoesel. Aan de overheid de taak om in te grijpen.

De economie bestaat allerlei deelmarkten, met een eigen dynamiek en met eigen kenmerken. Naast de grijze en de zwarte economie is er de gewone ruileconomie (het grootste deel van de economie) die bestaat uit vele sectoren. Verder zorgt de overheid voor een herverdelingseconomie waarmee de inkomensverschillen tussen burgers worden verkleind. Althans, dat is de bedoeling.

Spookeconomie
Volgens ons bestaat er ook nog een belangrijk onderdeel dat we de ‘spookeconomie’ zouden willen noemen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan grondspeculanten die flink incasseren zodra hun grond tot bouwgrond wordt verklaard. Met spookeconomie bedoelen we niet de zwarte economie of de economie van de onderwereld, maar dat deel van de economie dat zich bezighoudt met allerlei geldtransacties, waarbij geen fysieke producten worden geleverd en weinig of geen nuttige diensten. Het gaat er alleen om geld dat er al is te vermeerderen zonder daar noemenswaardige arbeid voor te verrichten. Allemaal legaal, maar dat is juist het probleem, want bijna iedereen is tegen illegale inkomsten, maar bijna niemand is tegen geld verdienen met geld.

Parasietentax
De spookeconomie is de snelste manier om rijk te worden, maar het vervelende is dat hiermee geld wordt onttrokken aan de gewone economie, ofwel de economie waar echte producten en diensten worden geleverd. Het maakt producten/diensten duurder en zorgt voor lagere inkomens uit arbeid waarvoor je echt werk moet verzetten. De spookeconomie produceert geen toegevoegde waarde, sterker, je kunt beter spreken van afgenomen waarde. Nog anders gezegd, er wordt geparasiteerd op de echte economie, waarbij vooral gewone consumenten en kleine bedrijven een soort extra belasting betalen aan vermogenden. Noem het maar een parasietentax, een belasting die niet door de staat wordt geïnd maar door de financiële bovenwereld.

Of je nou het Financieele Dagblad leest of de Volkskrant, er wordt meer aandacht besteed aan deze spookeconomie dan aan de gewone economie. Wat ons stoort in artikelen over dit onderdeel van de economie is dat hier de topprestaties in de economie lijken te worden geleverd. Bedrijven met gewone producten en diensten worden publicitair overschaduwd door bijvoorbeeld de beursgang van een snel gegroeid bedrijf, waarvan de aandeelhouders flink willen cashen. Dat cashen lukt prima, want beleggers op de beurs zien dit als een kans om hun vermogen verder te laten groeien, zonder daar inspanningen voor te hoeven leveren.
Er bestaan bovendien allerlei beleggingsfondsen, zoals hedgefondsen en spac’s (special purpose acquisition company), die alleen maar uit zijn op het in financieel opzicht zoveel mogelijk leegtrekken van bedrijven die ze hebben overgenomen.
Via derivatenhandel en flitshandel zijn beleggers daarenboven op zoek naar extra multipliers voor hun vermogen. Dit gaat vooral ten koste van andere beleggers maar dat kun je ‘eigen schuld dikke bult’ noemen, totdat je inziet dat het ook ten koste gaat van pensioenfondsen. Niet dat pensioenfondsen niet meedoen aan de spookeconomie, maar daar betalen ze allerlei tussenpersonen wel forse bedragen voor.

Piramidespel
Sommige mensen beleggen in zaken die totaal geen link hebben met de echte economie, zoals bijvoorbeeld in bitcoins, en zelfs deze beleggers worden inmiddels gezien als serieuze spelers. Eigenlijk is er sprake van een piramidespel, want latere instappers betalen de winsten van degenen die eerder ingestapt zijn, terwijl de intrinsieke waarde van de belegging nul is. Vergeleken hiermee hadden de absurd overgewaardeerde tulpenbollen in de 17^e eeuw toch nog wat tastbaars te bieden.
Complexe financiële producten, zoals woekerpolissen, pakken voor financiële instellingen die ze aanbieden voordelig uit, maar zijn voor consumenten juist onvoordelig.
Dan heb je de categorie bezitters van onroerend goed, die de krappe woningmarkt gebruikt om hoge huren te vragen en in winkelstraten/winkelcentra zelfs zeer hoge huren. Ze leveren wel wat nuttigs, namelijk huisvesting en winkelruimte, maar dat is voor de verhuurders bijzaak, want het gaat hen uitsluitend om het rendement op het geïnvesteerde vermogen.
Net zoals het bij aandeelhouders van beursgenoteerde bedrijven alleen maar draait om dividenden en koerswinsten. Die aandeelhouders worden ook nog eens bediend met allerlei subsidieregelingen en aftrekposten waarvan de baten vooral terechtkomen in de winsten van grote bedrijven.

Heel veel geld wordt via reclames verdiend door acteurs, influencers, sporters, platformbedrijven en sociale media, zonder dat ze daarvoor veel hoeven te doen. Dat wordt allemaal betaald door consumenten omdat de kosten hiervan in de prijzen van producten of diensten terechtkomen. Ook wie niet van voetballen houdt betaalt ongewild mee aan de hoge salarissen van voetballers.
Geld verdienen zonder er iets voor te hoeven doen wordt flink gepropageerd door allerlei reclames voor loterijen, waarbij het winnen van de hoofdprijs als het hoogste goed wordt neergezet. Je kunt zomaar een miljoen verdienen met een lot van een paar euro, waaruit je kunt afleiden dat er ontzettend veel lotenkopers nodig zijn om dat voor elkaar te krijgen, ook al vanwege het stevige reclamebudget van loterijen. Met die loterijreclames wordt de spookeconomie voor het grote publiek min of meer tot norm verheven. Misschien dat dit verklaart waarom de spookeconomie zo vanzelfsprekend wordt gevonden.
Wat moeten jongeren wel niet denken van de spookeconomie? Dat je je beter daarop kunt richten dan op werk in de gewone economie, zoals Piketty al in 2013 heeft aangetoond? Dat je niet goed bij je hoofd bent als je een gewone baan zoekt? Dat iedere krantenjongen miljonair kan worden, zoals ze in de VS heel lang hebben gedacht?

Structurele nadelige effecten
Dit klinkt natuurlijk allemaal als het geluid van een paar afgunstigen die het zelf niet gelukt is om geld te verdienen met geld. Dat mag zo zijn, maar maatschappelijk gezien leidt het tot een forse inkomensongelijkheid met daaraan gepaard gaande negatieve effecten op de reële economie. Met geld verdiend geld wordt vooral opgepot en niet besteed in de reële economie. Het zorgt voor lagere inkomens uit arbeid en hogere prijzen van producten/diensten, wat vooral vervelend uitpakt voor de categorie met de laagste inkomens. Dat dit ongewenst is hoor je nu zelfs van rechtse partijen, maar er gebeurt ondertussen hoegenaamd niets om dit te veranderen.
Als concrete oplossing komt nu en dan naar voren dat rijken meer belasting moeten gaan betalen, maar we moeten nog zien of daar wat van komt. De vraag is ook, of dit wel de enige oplossing is. Het ligt volgens ons voor de hand om ook maatregelen te nemen die de spookeconomie tegengaan en liefst helemaal uitbannen.

Oplossingen
Aan de overheid de taak om in te grijpen. Je zou kunnen denken aan een alternatieve effectenbeurs, waar geen snelle handel mogelijk is en waar de handel bovendien transparant is (denk bijvoorbeeld aan vooraf melden van grote transacties). Het is voorstelbaar dat veel bedrijven en rustige beleggers (zoals pensioenfondsen) liever daarheen gaan dan op die volatiele beurzen blijven. De koersen op een rustige beurs zullen daardoor een betere weerspiegeling zijn van de reële waarde van bedrijven: minder luchtbellen, geen short operaties die bedrijven kunnen nekken, minder quick wins die door latere instappers moeten worden betaald. Een verdergaand maar lastiger uitvoerbaar idee zou zijn om juist spookactiviteiten te verbannen naar een alternatieve beurs, zodat de echte bedrijven in rustiger vaarwater terechtkomen.
Een ander, al wat ouder idee is een transactiebelasting, zoals de Tobin-tax, waarmee met name flitshandel aan banden kan worden gelegd. Grondspeculatie zou kunnen worden tegengegaan met een regeling die de overheid in staat stelt om potentiële bouwgrond te verwerven tegen prijzen die niet veel hoger liggen dan die van landbouwgrond.

Wat zeker zou helpen is het afschaffen van allerlei aftrekposten en subsidieregelingen die vooral gebruikt worden door vermogenden zichzelf nog vermogender te maken. En het ligt ook voor de hand om inkomsten uit box 2 en box 3 even zwaar te belasten als inkomsten uit box 1. Met dit soort maatregelen zouden tevens heel wat overheadkosten van het huidige systeem kunnen worden bespaard.
Een regeling die financiële wanproducten verbiedt op straffe van hoge boetes en terugbetaling aan slachtoffers zou de aanbieders van financiële producten een stuk voorzichtiger maken. Een misschien wat wild idee zou zijn om een reclamebelasting in te voeren om de enorme hoeveelheid reclame in te dammen die zorgt voor onnodig hoge prijzen van producten en diensten. De staat verdient aardig wat met belasting op kansspelen, een reclamebelasting zou een nog veel bredere grondslag voor belastingheffing opleveren.
Het zou zeker een goed idee zijn om de invoering van een voldoende hoog basisinkomen serieus te overwegen. Dat zou vooral ten bate komen van de mensen met de laagste inkomens, die het meeste last hebben van de spookeconomie.

Parasietentax
Tenslotte zou je kunnen denken aan een lastenverlichting voor alle gewone bedrijven en tegelijkertijd een parasietentax (die in dit geval door de overheid wordt geïnd) voor bedrijven die onderdeel uitmaken van de spookeconomie, maar dat zou juridisch gezien wel een moeilijk verhaal worden.
Als je een groot deel van deze maatregelen zou invoeren krijg je de spookeconomie volgens ons wel teruggedrongen. Bij elkaar zijn het vooral nogal wat belastingmaatregelen, waar dan wel tegenover staat dat dit ruimte biedt voor brede maatschappelijke investeringen (onderwijs, duurzaamheid, defensie, zorg) en/of voor lagere belastingen voor gewone burgers.