Parlementaire meerderheid alleen is niet voldoende

Het mandaat van de kiezer is van karakter veranderd, stelt voorzitter van het Overlegorgaan Infrastructuur en Milieu (OIM) Jacques Wallage in zijn laatste boek Het land achter de heuvels; politiek als ambacht. Besluiten in de verticale wereld van departementen, meerderheidsbesluiten in het parlement, betekenen nog niet dat er draagvlak in de samenleving is. Volgens Wallage loopt de politiek steeds vaker, bijvoorbeeld bij de luchthaven Lelystad, aan tegen de noodzaak om de systeemwereld opnieuw te verbinden met de leefwereld. Hij pleit voor de maatschappelijke dialoog als wezenlijk onderdeel van het beleidsproces, om beter gebruik te maken van de wisdom of crowds. De politiek kan het niet alleen.

‘De Tweede Kamer vertegenwoordigt het Nederlandse volk. Maar de Kamer is het volk niet,’ stelt Wallage. ‘Natuurlijk vindt in de Kamer uiteindelijk de besluitvorming plaats, maar in onze huidige samenleving is het mandaat dat de kiezer geeft wezenlijk van karakter veranderd. De kiezer geeft met zijn stem richting, maar wil baas blijven over zijn eigen inbreng. Politieke partijen vervullen uiteraard wel degelijk een maatschappelijke rol, maar die rol is héél smal in vergelijking met de breedte en diepte van onze samenleving. De werking van de volksvertegenwoordiging wordt dus overschat en tegelijkertijd wil de kiezer, meer dan voorheen, wat te kiezen hebben. Zeker als het gaat om belangrijke beslissingen. Dat laat het succes van het recente referendum ook zien. De politieke agenda wordt tegenwoordig in de publieke ruimte gevormd. Vroeger las je in de krant wat er politiek gebeurde, nu is wat er in de media gebeurt de politiek geworden. Lelystad is daar een goed voorbeeld van. Politieke besluitvorming is één ding, maar als er geen draagvlak voor het besluit zelf is, loopt het uiteindelijk stuk.’

Wallage ziet ook dat de betrokkenheid tussen mensen en de politiek is veranderd. ‘De bereidheid om naar elkaar te luisteren en in discussie te gaan, is aan beide kanten verminderd. De politiek probeert de onzekerheid waarin men is terechtgekomen te reduceren door zich op compromissen, akkoorden en deals te concentreren. Richting de burger profileert het politieke debat zich meer en meer als een vorm van theater: leuke debatten op het podium, maar niet iets waar je als burger actief aan kunt bijdragen. Burgers worden toeschouwers, voelen zich steeds minder deelgenoot. Zo bezien is het niet gek dat het publiek soms tegen de politiek zegt: ‘zoek het maar uit’.’

Verticale cultuur
Er is volgens Wallage sprake van een verticale cultuur als het gaat om het openbaar bestuur. ‘In de beslotenheid van overlegruimtes wordt vergaderd, er wordt met de minister gepraat, de beleidsmedewerker maakt een nota, de DG zet er een handtekening onder, de minister verdedigt het in de ministerraad en dan hebben we opeens een besluit. Als je dan ook nog 76 stemmen in de Kamer kunt tellen, dan is het wet geworden. Deze verticale cultuur is echter maar een deel van de werkelijkheid. Het andere deel van het verhaal is hoe dat eigenlijk in de publieke ruimte gaat. Beschrijf ook die horizontale wereld. Zien de mensen er wat in en heb je voldoende geïnvesteerd in het gesprek erover?’
De taak van de ambtenaar is dan ook niet alleen een zakelijk-inhoudelijk advies uit te brengen maar ook een procesadvies te geven, vindt Wallage. ‘Tegen beleidsmakers en bestuurders zou ik willen zeggen: kijk naar het brede perspectief. Het kan helpen terug te gaan naar de raison d’être van een departement. Waarom zijn wij er? Waaraan draagt een besluit bij? Ook helpt het om terug te gaan naar het probleem. Onderzoek of men het eens is over het probleem. Hebben we het over hetzelfde probleem? En analyseer dan per onderwerp welke stappen nodig zijn om een probleem op te lossen. Is er in de samenleving draagvlak voor die oplossing? Met wie moet ik daar het gesprek over aangaan? Soms kan dat op grote schaal, bijvoorbeeld via internetconsultaties en soms is het nuttig om een directe dialoog met stakeholders te organiseren.’ Maar één ding is zeker: de politiek kan het niet alleen.

Betekenisvolle dialoog
Het organiseren van een dialoog ziet Wallage als een route uit de verticale koker. ‘Als Den Haag alleen maar blijft hangen in de spelregels en de cultuur van de verticale wereld, dan missen we maatschappelijke dynamiek. Denk aan coöperaties en burgerinitiatieven. Dit is ook precies wat mis is gegaan bij de aardbevingen in Groningen: Den Haag is veel te lang niet het echte contact met de bevolking aangegaan. Daar betalen we nu een hoge prijs voor. Het gaat er dus om de beweging die onderop ontstaat, op te zoeken, indien nodig uit te lokken en er een serieuze relatie mee aan te gaan.’

‘Dat vereist oprechte interesse in wat er ‘buiten’ gebeurt, aldus Wallage. ‘En de bereidheid te luisteren en te investeren in een goed gesprek. Mijn rol als voorzitter van het OIM, een platform dat zich inzet voor de goede dialoog tussen de samenleving en de rijksoverheid, onderstreept dat ik dit heel belangrijk vind. Het meenemen van de samenleving in beleidskeuzes brengt een waardevolle informatiebron met zich mee, namelijk de wisdom of crowds. Ook leiden debatten met de samenleving tot adviezen die op hun beurt weer tot breder gedragen beleid leiden. Voor mij draait het dus om de vraag: weet de overheid een écht betekenisvolle dialoog te organiseren?’