Ondermijnende criminaliteit

Op woensdag 7 juni vond in het ministerie van Binnenlandse Zaken de bijeenkomst ‘Ondermijnende criminaliteit’ plaats, uit de reeks Wat het kabinet zich moet realiseren. Onder leiding van de NSOB gingen journalist Jan Tromp, wetenschapper Martijn van der Steen, stadmarinier Marcel van der Ven en officier van justitie Henk Peeters in dialoog over de verwevenheid van boven- en onderwereld, beleidstoerisme en parallelle samenlevingen. 

Afgelopen februari verschenen er in de kranten kort achter elkaar drie nieuwsberichten: eerst bleek de politie op een boerderij in Leende te Noord-Brabant een groot XTC-lab te hebben aangetroffen, vervolgens bleek de lokale carnavalsvereniging de aangrenzende loods te gebruiken voor hun carnavalswagen en ten slotte bleek het hele complex op naam te staan van de penningmeester van de plaatselijke CDA; boven- en onderwereld onlosmakelijk met elkaar verweven.
Martijn van der Steen, co-decaan van de NSOB, houdt zich normaal bezig met keurige bestuurskundige thema’s als energietransities en infrastructurele meerjarenprogramma’s. Maar sinds kort verdiept hij zich ook in dit onderwerp dat minder koosjer aandoet. Maar waar hebben we het dan eigenlijk over? Volgens de definitie spreken we van ondermijnende criminaliteit wanneer geïnstitutionaliseerde gezagsstructuren die samenlevingssystemen borgen worden aangetast. Van der Steen haalt de casus-Leende aan als een schoolvoorbeeld van verwevenheid van de boven- en onderwereld en de machteloosheid waar ‘Den Haag’ mee te maken heeft. Daarnaast is het ook belangrijk om te weten dat ondermijning niet alleen slechte dingen oplevert; in een parallelle economie worden ook banen in stand gehouden en tal van (sport)verenigingen met een bijdrage ondersteund.

Jan Tromp, journalist van de Volkskrant, ziet Den Haag langzaam ontwaken na jarenlang te hebben geslapen als het gaat om dit beleidsterrein. En die jarenlange slaap heeft een hoop achterstand veroorzaakt waarvan het de vraag is of die ooit nog ingehaald kan worden. Tromp signaleert gemeenten waarbij ambtenaren in veel te dure auto’s rijden en waarbij miljoenen verdampen bij aanbestedingen. Noord-Brabant is klaarwakker op dit gebied; de urgentie wordt gevoeld. Keerzijde daarvan is wel dat Noord-Brabant ook veel beter dan de rest van Nederland ervaart waar de aanpak stokt: de belastingdienst pakt de signalen niet op en intern ontbreekt de expertise voor een goed onderzoek waardoor een extern bureau ingehuurd moet worden om het onderzoek uit te voeren.
Tromp ziet een opmerkelijk parallel tussen ondermijnende criminaliteit en Cruijffs beroemde uitspraak ’je ziet het pas als je het door hebt’. ‘‘De schaduwsamenleving heeft een eigen moraal en een eigen eigenzinnigheid. Die valt van buitenaf moeilijk te lezen als je niet weet waar je naar moet kijken. Met de juiste bril op zie je het ineens overal.’’

Beproefd beleid
Om in de richting te gaan van een aanpak van ondermijnende criminaliteit is het niet raadzaam om zelf opnieuw het wiel uit te willen vinden, maar om te kijken naar beproefd beleid dat elders haar werking heeft bewezen. Henk Peeters, officier van justitie en gespecialiseerd in ondermijningszaken, haalt tijdens de paneldiscussie een voorbeeld aan dat in Palermo goed heeft gewerkt. In de Siciliaanse hoofdstad had de maffia sinds jaar en dag de touwtjes in handen en was het gezag van de overheid ondergeschikt aan dat van de onderwereld. Op twee manieren werd dit aangepakt. Enerzijds werd de wetgeving zo ingericht om het makkelijker te maken maffiabazen van hun vaak kolossale villa’s te onteigenen. Deze paleizen kregen vervolgens een nieuwe publieke bestemming. Anderzijds werden stickers op winkelgevels geplakt waarvan aangetoond kon worden dat ze geen geld gaven aan of ontvingen van de maffia, zodat mensen meer naar deze winkels toegingen en de ‘verkeerde’ gingen mijden. Zo bracht de Italiaanse overheid het economisch systeem van de maffia op Sicilië tot stilstand om vanuit de nieuwe situatie het vertrouwen in de rechtstaat te kunnen herstellen en versterken.

In Nederland is de Spaanse polder bij Rotterdam, het grootste bedrijventerrein van West-Europa, een zorgenkindje wat betreft ondermijning. Marcel van der Ven bestrijdt dit vanuit zijn rol als ‘stadsmarinier’ van de gemeente Rotterdam; een bijzonder ambtenaar die door alle structuren heen aan veiligheid werkt zonder in vaste dienst te zijn. In de Spaanse polder zijn honderden bedrijven gevestigd waarvan vele een twijfelachtig bestaan leiden; autowasstraten waar de vloer kurkdroog is en garages waar de monteurs schone handen hebben. Van der Ven ervaart momenteel te veel een ‘waterbedeffect’ in de aanpak: jaag je een bedrijfje op de ene plek weg, dan verschijnt deze de volgende dag op een ander bedrijventerrein in een andere gemeente. Om twee redenen komt een integrale aanpak nog niet van de grond. Ten eerste werken overheden te weinig samen waardoor kennis vaak op één plek blijft. Ten tweede belemmeren wetten op het gebied van privacy het wanneer kennisdeling wel plaatsvindt.
Met één aanpak heeft Van der Ven op een originele wijze het bedrijventerrein in de Spaanse polder minder aantrekkelijk gemaakt voor louche bedrijfjes: beleidstoerisme. Het uitnodigen van collega’s uit de regio om inspiratie op te doen door een kijkje te nemen op het bedrijventerrein bleek een bijzonder effect te hebben. Criminelen kregen het ‘Spaans benauwd’ van alle mannen in pak in de straten en zo werd het vestigingsklimaat voor dergelijke praktijken een stuk minder aantrekkelijk.
Van der Steen ziet liever vandaag dan morgen dat het nieuwe kabinet aan de slag gaat met een landelijke aanpak, bijvoorbeeld door een ‘rapporteur ondermijning’ aan te stellen. Tot die er is moeten de huidige lokale maatregelen voortgezet worden, ook al leidt dit tot het verplaatsen van het probleem. ‘Liever een ‘waterbedeffect’ dan helemaal geen effect.’
Belangrijk is dat Den Haag ondermijning niet als een crimineel probleem maar als een maatschappelijk probleem definieert; zo kan er toegewerkt worden naar een integrale aanpak die ondermijning bij de wortels aanpakt.