Wereldwijd staat de rechtsstaat onder druk. Zij is meer dan alleen de rechtspraak; ook bescherming van politieke minderheden, draagvlak in de samenleving en rechtsgevoel zijn van groot belang, aldus Hans Wilmink in het essay Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger, hier besproken door Lex Cachet.
Dat de rechtsstaat onder druk staat – in Nederland maar vooral ook elders – kan nauwelijks betwist worden. De positie van de onafhankelijke rechtspraak staat daar vaak symbool voor. In landen als Hongarije of Polen – om het tot Europa te beperken – is de bedreiging veel acuter en actueler dan hier. Geen kabinet zal immers in Nederland ook maar een poging (willen) doen om onwelgevallige rechters te vervangen door politiek correctere.
Toch zou het naïef zijn de dreiging in Nederland te onderschatten. Populisten als Wilders en Baudet laten geen kans onbenut om te suggereren dat rechtspraak over (mogelijk) discriminerende uitingen een ‘politiek’ proces is of dat rechters (‘allemaal lid van D66, zoals iedereen weet’) een eigen politieke agenda nastreven. Zelfs als dat aantoonbare nonsens is – en dat is het – knagen dergelijke insinuaties wel aan de wortels van onze altijd kwetsbare rechtsstaat. Wat moeizaam in vele honderden jaren is opgebouwd en in instituties vastgelegd kan in enkele jaren weer verloren gaan. Zie de manier waarop landen als Hongarije en Polen in rap tempo een eind maken aan Montesquieu’s machtenscheiding. Maar ook de wijze waarop Trump de positie van vele internationale organisaties ondermijnt. Is dat ook ons voorland?
Voortdurend onderhoud
Hans Wilmink’s essay over rechtsstatelijk besef[1] komt als geroepen voor iedereen die het probleem van ondermijning van de rechtsstaat onderkent en zich afvraagt wat we moeten doen om het tij (nog) te keren. Want dat is natuurlijk de belangrijkste vraag: kunnen we nog iets doen om te voorkomen dat populisten en (ultra)nationalisten de nationale rechtsstaat en de internationale wereldorde verder uithollen?
‘Tijden veranderen en daarom heeft ook de rechtsstaat voortdurend onderhoud nodig’
In dit essay, geschreven voor de Stichting Beroepseer[2], laat Wilmink zien dat de idee van de rechtsstaat (en dus de bedreigingen er van) veel verder strekken dan ‘alleen maar’ de onafhankelijke rechtspraak, hoe belangrijk die ook mag zijn. Bescherming van politieke minderheden en hun belangen, draagvlak in de samenleving en rechtsgevoel zijn zeker van een even groot belang. Wilmink ziet de rechtsstaat als de uitkomst van een lang historisch (leer)proces. In dat proces hebben we procedures ontwikkeld om zo goed mogelijk recht te doen aan de verscheidenheid qua opvattingen en belangen in onze samenleving. Dat is geen statisch iets. De tijden veranderen en daarom heeft ook de rechtsstaat voortdurend onderhoud nodig. Belangrijk daarbij is een adequaat rechtsstatelijk besef bij burgers en in het bijzonder bij ambtenaren. Ambtelijke professionals moeten – zo benadrukt Wilmink – altijd ook zelf blijven nadenken over de morele juistheid van hun handelen. Het kost hem weinig moeite om voorbeelden te geven hoe verschrikkelijk fout het anders kan gaan.
Meer dan democratie
Zeker in een tijd waarin populisme snel aan populariteit wint, is het goed dat Wilmink ons er ook aan herinnert dat een democratische rechtsstaat, als de onze, meer is dan ‘alleen maar’ democratie.
Democratie alleen zou immers kunnen betekenen dat de helft plus één het gelijk en alle macht aan zijn of haar zijde heeft. De democratische rechtsstaat daarentegen spant zich juist continu in om ook de rechten en belangen van minderheden zo goed mogelijk te beschermen. Natuurlijk moeten er beslissingen genomen worden en doen die beslissingen ‘verliezers’ soms pijn. Dat niet iedereen tevredengesteld kan worden is een logisch gevolg van maatschappelijke diversiteit die erkend en omarmd zou moeten worden, in plaats van ondergeschikt gemaakt te worden aan een fictieve dominante cultuur. Maar de pijn of schade die sommige groepen en belangen nu eenmaal leiden, moeten in een rechtsstaat zo goed mogelijk gecompenseerd worden. Een voorbeeld is de al bijna klassieke casus van de bewoners in de Noordelijke provincies, die lange tijd wel de lasten van de aardgaswinning hebben gehad maar niet de lusten. Niet de democratie faalde daar, maar vooral de rechtsstaat die minderheidsbelangen onvoldoende meewoog en beschermde.
‘Telkens weer blijkt dat de rechtsstaat een kwetsbare verworvenheid is, die actief onderhouden en verdedigd moet worden’
Burgers in een democratische rechtsstaat mogen erop vertrouwen dat ze ook tegen een (te) machtige of nalatige overheid beschermd worden. De praktijk laat helaas zien dat dat lang niet altijd voldoende het geval is: de aardgascasus, toeslagenaffaires, chroom-6, falende klokkenluidersregelingen. Soms lukt het burgers pas na lange juridische procedures toch nog hun gelijk te krijgen. Zo zou het, idealiter, niet moeten lopen. Hoewel Nederland vergelijkenderwijs rechtsstatelijk hoog scoort, zoals Wilmink ook aangeeft, is het dus allerminst een feilloze rechtsstaat. Vandaar zijn pleidooi voor het (re)vitaliseren van het hoogstnoodzakelijke rechtsstatelijke besef. De rechtsstaat blijkt telkens weer een kwetsbare verworvenheid die actief onderhouden en verdedigd moet worden. Met hedendaagse leiders als Trump, Bolsonarao, Orbán of Kascynski aan de macht is het ook niet zo moeilijk om je dat voor te stellen. Aan dat actieve onderhoud geeft Wilmink, terecht, veel aandacht in zijn essay. Hij doet dat in de vorm van een aantal opdrachten aan zowel de overheid als haar burgers. Daarmee benadrukt hij ook dat de rechtsstaat geen eenrichtingsverkeer is, maar juist een subtiel en vaak precair evenwicht tussen statelijke en maatschappelijke krachten. Als socioloog ziet Wilmink de rechtsstaat duidelijk als veel meer dan een louter juridische constructie.
Al met al een qua omvang bescheiden essay over een groot en actueel onderwerp, dat alleszins de moeite van het lezen en overdenken waard is.
Noten
[1] Hans Wilmink. Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger. Stichting Beroepseer: 2020. 117 blz.
[2] Zie: www.beroepseer.nl
