Nederland is goed in rampenbestrijding, maar slecht in crisisbeheersing. Dat stelt Gert-Jan Ludden in zijn boek Corona onthult systeemcrisis. ‘De overheid is onvoldoende in staat om complexe crises zoals de coronacrisis het hoofd te bieden. Haar institutioneel crisismanagement berust op achterhaalde en ondeugdelijke aannames en vooronderstellingen.’
Een mislukte vaccinatiestrategie, een – in de zomer van 2020 – te snel ontmantelde crisisstructuur en te veel tunnelvisie bij bestuurders. Dit zijn volgens Gert-Jan Ludden, adviseur crisisbeheersing, enkele voorbeelden uit de coronacrisis die aantonen dat het slecht is gesteld met de crisisbeheersing in Nederland. ‘We hebben een buitengewoon ingewikkeld spaghettimodel van allerlei instanties als het gaat om crisisbeheersing. Bovendien bemoeien bestuurders zich er te veel inhoudelijk mee, terwijl ze daarvoor niet zijn toegerust of opgeleid. De overheid zou een voorbeeld moeten nemen aan het bedrijfsleven, waar veelal crisismanagers aan het roer staan, die over de juiste capaciteiten beschikken.’
Ontmantelde crisisstructuur
In eerste instantie ging het bestrijden van de coronacrisis best goed, zegt Ludden. ‘Tot aan de zomer van 2020 had de overheid een herkenbare crisisstructuur. De Ministeriële Commissie Crisisbeheersing (MCCb), onder leiding van premier Rutte en de Interdepartementale Commissie Crisisbeheersing (ICCb), onder leiding van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) waren hierin belangrijke instituten. De rol van de Tweede Kamer was beperkt en de bevolking volgde de strenge maatregelen gedisciplineerd op. Deze crisisstructuur werd in juni 2020 ontmanteld. Tegelijkertijd voerde het kabinet forse versoepelingen door. Vervolgens ging het crisiskabinet collectief met reces.’
‘Het Outbreak Management Team had een te dominante rol’
Dat het kabinet de crisisaanpak zo liet verslonzen bleek later een grote fout, vervolgt hij. ‘Alle goed gestructureerde overleggen gingen door elkaar heen lopen. Na de zomer speelde de MCCb en ICCb een minder actieve rol, terwijl de rol van de Tweede Kamer juist veel groter werd. Bijna wekelijks waren er ellenlange Kamerdebatten waarin alle partijen hun zegje wilden doen, vooral voor de bühne. Ook ontstond er een soort achterkamertjespolitiek in het Catshuis met een te dominante rol voor het Outbreak Management Team. Adviezen van andere adviesgroepen, zoals het Red Team, werden hierin niet serieus genomen. Dit kwam een efficiënte aanpak van de crisis niet ten goede.’
Defensie
Volgens Ludden richten bestuurders zich in hun rol van crisismanagers te veel op de modellenwerkelijkheid van het RIVM. ‘Virologen, epidemiologen en immunologen hadden het voor het zeggen en het crisiskabinet volgde blindelings hun adviezen. Premier Mark Rutte en minister Hugo de Jonge lieten geen moment onbenut om deze volgzaamheid te benadrukken. Daarmee werden de experts op een te groot voetstuk geplaatst en probeerden bestuurders hun besluitvorming te rechtvaardigen.’
Is Ludden niet te hard in zijn oordeel over het optreden van het kabinet? Hij vindt van niet. ‘De praktijk heeft uitgewezen dat de beste crisismanagers zich onderscheiden door op belangrijke momenten in de crisisbesluitvorming af te wijken van hun adviseurs’, vervolgt hij. ‘Hier is bestuurlijke moed voor nodig, maar die moed ontbreekt momenteel bij burgemeesters en ministers. Ze dekken zich in en te veel wordt onder het tapijt geschoven. Neem de mondkapjesdeal met Sywert van Lienden: pas na aandringen van de Tweede Kamer stelde minister Van Ark van Medische Zorg hier een extern onderzoek naar in. Op zich al bijzonder dat je die informatie als minister niet zelf binnen je eigen departement kunt achterhalen.’
‘Het ontbrak het ministerie van VWS en het RIVM aan operationeel denkvermogen om goed te plannen en organiseren’
Het vaccinatieprogramma is een ander punt waar de overheid volgens Ludden in tekortschoot. ‘Doordat het bij het ministerie van VWS en het RIVM ontbrak aan een operationeel denkvermogen om goed te plannen en organiseren, ging er veel mis. De vaccinatiecampagne had beter aan Defensie uitbesteed kunnen worden. Op dat departement werken veel militairen met praktijkervaring in complexe logistieke operaties en het werken onder buitengewone omstandigheden.’
Nationaal Pandemieplan
Mocht er in de toekomst een nieuwe pandemie de kop opsteken, moeten er meerdere zaken anders, zegt Ludden. ‘Ten eerste is er een Nationaal Pandemieplan nodig. Het is gek dat het kabinet elk jaar met een nationaal hitteplan op de proppen komt maar geen plan klaar heeft liggen voor zoiets ingrijpends als een pandemie. In zo’n Nationaal Pandemieplan moet komen te staan bij wie de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden liggen, hoe de crisis wordt aangestuurd en welke middelen daarvoor nodig zijn. Bestuurders beschikken momenteel over te weinig kennis om leiding te geven aan crisisteams. Door beter op te leiden en frequenter oefenen kan hun kennis worden uitgebreid.’
‘Publiek-private samenwerking verdient een prominentere rol in crisissituaties’
Een overweging kan zijn dat bestuurders – net als bij vitale bedrijven – het mandaat om beslissingen te nemen uit handen geven aan gepokte en gemazelde emergency managers, die opgeleid zijn en ervaring hebben in crisisbeheersing. Die emergencymanager zet de bestuurder dan in als instrument in zijn of haar operatie. ‘Dit kan eng zijn en ook hier is weer bestuurlijke moed voor nodig. Sowieso vind ik dat publiek-private samenwerking een prominentere rol verdient in crisissituaties. De adviezen van het bedrijfsleven zijn belangrijk omdat 80 procent van de vitale infrastructuur daaruit bestaat. Als je die kwaliteiten onvoldoende benut, is de kans groot op maatschappelijke ontwrichting.’
Middellange termijn
Adviezen van het bedrijfsleven en van andere organisaties dient het kabinet beter mee te laten wegen bij het bepalen van een strategie tijdens een onverhoopte vierde golf of toekomstige nieuwe pandemieën, vindt Ludden. ‘Het afgelopen jaar was de strategie slechts gebaseerd op twee pijlers: het beschermen van ouderen en het toegankelijk houden van de zorgsector. Het uitbreiden van de acute zorg en het revitaliseren van de samenleving hadden nauwelijks prioriteit. Naast de gezondheidszorg dient het kabinet veel meer aandacht te besteden aan economische- en sociaal-maatschappelijke aspecten. Cijfers over bijvoorbeeld het aantal faillissementen als gevolg van de crisis en de psychische gesteldheid van mensen, zijn ook belangrijk. Als gevolg van tunnelvisie en groepsdenken zit er naar mijn gevoel nog een bloedbad aan te komen als de steunpakketten wegvallen. Niet alles kan immers worden afgekocht met geld. Je zult zien dat de werkloosheid gaat toenemen, het aantal suïcides zal toenemen en dat er meer beroep zal worden gedaan op de geestelijke gezondheidszorg. Het is belangrijk dat het kabinet nu al na gaat denken over maatregelen om problemen op de middellange termijn te voorkomen. Het is aan het kabinet om dat niet te laten liggen.’
*Ludden, G-J. (2021), Corona onthult systeemcrisis, Almen: SVDC Adviesbureau. ISBN: 9789082775136. (zie www.svdc.nl)
Geef een reactie