Democratie onder druk

Steeds opnieuw klinkt de roep om democratie – in Hongkong, in Belarus, in Iran. Miljoenen mensen gaan de straat op om iets te eisen wat wij in het Westen vanzelfsprekend vinden: democratie. Maar juist in het westen staat de democratie onder druk. Democratie lijkt niet langer te werken omdat een groot deel van de burgers niet in staat of bereid is om goed geïnformeerd te oordelen.

Beeld: Pixabay

Het gevolg is de opkomst van populistische leiders die van alles kunnen beloven, omdat burgers niet weten dat deze beloftes zowel inhoudsloos als zinloos zijn. En als de populistische leiders één keer aan de macht zijn, richten ze zich op beleid dat voornamelijk bestaat uit schijn oplossingen terwijl essentiële problemen niet worden aangepakt.

Oorsprong
Terug naar de oorsprong. De Atheense democratie uit de vijfde eeuw voor Christus: de oervorm van het huidige democratische stelsel. Daarin stond het publieke debat centraal. In de agora – het marktplein – werd volop gediscussieerd. Democratie was een oefening in oordeelskracht: in het vermogen om via rede, luisteren en argumentatie tot gezamenlijke besluiten te komen. Het was niet alleen een bestuurlijk systeem maar ook een pedagogisch project: een vormingsideaal dat veronderstelde dat burgers zich, dankzij onder andere het debat, zouden ontwikkelen tot denkende, verantwoordelijke mensen.
Ook toen was er al kritiek op de democratie, van, hoe kan het ook anders, de filosoof Plato. Een groot deel van de burgers was volgens hem onvoldoende toegerust – of onvoldoende bereid – om de verantwoordelijkheden van hun politieke rol serieus te nemen. Democratie was volgens hem als een schip bestuurd door passagiers die niets van navigatie begrijpen. In Politeia verdedigde hij een alternatief: alleen mensen met ware kennis – filosofen – zouden het gezag mogen dragen.

Verloren
Het klassieke ideaal van (de vormende) democratie is tegenwoordig grotendeels verloren gegaan. Waar Athene burgers wilde opvoeden tot meedenkende leden van de gemeenschap, richt de moderne democratie zich vooral op consumenten; Burgers die eens in de zoveel tijd stemmen, vaak op basis van oppervlakkige informatie,
Burgers hebben (vanwege het Atheense model) veel macht en een groot mandaat gekregen maar het huidige democratisch systeem stelt er nauwelijks structurele voorwaarden of eisen tegenover. Zoals een mate van interesse in – en betrokkenheid bij de samenleving en de keuzes waar die samenleving voor staat. Het resultaat is een systeem dat zichzelf ondermijnt.
Chat GPT  (Open AI) schreef dit:

‘Wat gebeurt er als een groot deel van de bevolking niet voldoende geïnformeerd, betrokken of bereid is om zijn democratische taak serieus te nemen?’

• Dan winnen populistische leiders terrein die inspelen op angst en woede, in plaats van op argumenten en visie.
• Dan ontstaat er beleid op basis van sentiment, niet op basis van feiten of samenhang.
• Dan neemt het vertrouwen in instituties, wetenschap en rechtspraak af – met als gevolg dat democratie haar legitimiteit verliest.

Empirisch onderzoek bevestigt dit beeld. In veel landen blijkt uit enquêtes dat kiezers:

• weinig weten over politieke structuren of de inhoud van beleid;
• sterk beïnvloedbaar zijn door beeldvorming en desinformatie;
• hun stem vaak baseren op een onderbuik gevoel

Tot zover Chat GPT.

Plicht
De ongeïnformeerdheid van de burgers is niet altijd gekozen. Veel mensen hebben te weinig tijd om zich te verdiepen in politieke kwesties. Wellicht was het Atheense model daarin al te ideaal. Maar de onwetendheid is niet altijd passief – soms is zij gekozen. Veel burgers kiezen ervoor zich niet te verdiepen omdat het te veel moeite kost, te saai is, of omdat ze menen dat ze toch niets te zeggen hebben.
Maar deze houding is niet onschuldig. Wie een stem uitbrengt zonder kennis, draagt bij aan de verloedering van het publieke debat. Wat uiteindelijk leidt, en mogelijk al een feit is, tot een achteruitgang (van de toestand) van de samenleving omdat echte problemen niet worden opgelost.

Iedereen die deelneemt aan de macht, draagt verantwoordelijkheid voor de gevolgen

Democratie is geen recht zonder plicht. Iedereen die deelneemt aan de macht, draagt verantwoordelijkheid voor de gevolgen. De ongeïnformeerde kiezer maakt zich mede schuldig aan beleid dat op wantrouwen, verwarring en simplificatie gebouwd is. Zie opnieuw Plato: Wanneer burgers zich gedragen als onverschillige passagiers, mag het geen verrassing zijn als het schip zinkt.

Herontwerp
Ons huidige democratische stelsel vraagt niets van de burger, zij geeft haar vooral rechten. Er is geen plicht tot inhoudelijke verdieping maar daar ging het oorspronkelijke Atheense model wel van uit; Het veronderstelt een mensbeeld waarin burgers in staat zijn tot een redelijk oordeel, en bereid zijn verantwoordelijkheid te nemen voor het geheel.
Dit probleem kent geen eenvoudige oplossingen. Daar is ze alomvattend voor. Dit vraagt bijna om een herontwerp van de samenleving (media, onderwijs en opvoeding). Denk bijvoorbeeld aan:

• herwaardering van algemeen vormend onderwijs, met aandacht voor geschiedenis, filosofie, retorica en argumentatieleer;
• media die gericht zijn op uitleg, context en dialoog, in plaats van op conflict, een meningenstrijd en scoringsdrift.

Het zijn opmerkingen die bijna tegenovergesteld zijn aan de huidige trends in de samenleving waar onderwijs de laatste decennia steeds minder toegankelijk is geworden, en waar de ruimte voor kritische media beperkt is.
Maar mogelijk vraagt het vooral om een herinrichting van de democratie; Nieuwe democratische vormen zoals burgerfora, burgerberaden of gelote burgerpanels, waarin mensen tijd en begeleiding krijgen om daadwerkelijk tot inzicht te komen. Dat is onder andere iets waar de Belgische schrijver David Van Reybrouck zich al tijden voor inzet, en waar op beperkte schaal ook al mee wordt geëxperimenteerd. Het is niets anders dan het opnieuw opvoeden, lees beter informeren van burgers.  

Lapmiddel
Tegelijkertijd voelt het ook als een lapmiddel, een te beperkte aanpak. En dan is het mogelijk tijd, en het lijkt tegenwoordig bijna verboden om dit te zeggen, voor een grondige herinrichting van het democratisch systeem. Namelijk een systeem waarin vooral ruimte wordt geboden aan de geïnformeerde kiezer. Een systeem dat recht doet aan de oorspronkelijke gedachte van het Atheense model.
Daarbij valt te denken aan gewogen verkiezingen waarbij niet elke stem evenveel waard is maar waarbij de stem van die burger, die heeft aangetoond geïnformeerd te zijn, zwaarder wordt gewogen. Het is een discussie die te weinig wordt gevoerd. En dat is deels begrijpelijk omdat er op dit idee natuurlijk veel, en voorspelbare, kritiek zal komen. Denk aan elitair snobisme etcetera. Echter, het gaat hier over veel meer dan alleen een discussie over democratie. Het gaat om oprechte zorg voor de samenleving, gebaseerd op de noden van elk individueel mens. Opdat er ooit een politiek komt waarin, met visie, gezamenlijk gevoelde problemen worden opgepakt.

Democratie zoals democratie ooit bedoeld was.