Drie succesfactoren voor overheidsinnovaties

Wat maakt een overheidsinnovatie echt succesvol? Die vraag staat voor mij centraal bij de Verkiezing Beste Overheidsinnovatie 2025. Dit jaar waren er zestig nominaties en 32 inzendingen. Samen met de voorselectiecommissie koos ik de tien beste ideeën voor de shortlist. Op 19 september presenteerden zij zich in een Dragons’ Den in Villa Jongerius in Utrecht aan de jury. Het niveau lag hoog en er was een duidelijke rode draad. Inmiddels heeft de jury drie finalisten aangewezen die op 27 november in de Koninklijke Schouwburg strijden om de titel.

Beeld: Overheidsawards

Veel succesvolle innovaties startten vanuit een belangrijk maatschappelijk probleem (gegevensdeling, duurzaamheid, de noodzaak tot betere en meer mensgerichte dienstverlening, arbeidsmarktkrapte; werden ontwikkeld in samenwerking tussen meerdere organisaties, vaak overheden én marktpartijen, en vooral ook met verschillende expertises; maken gebruik van hoogwaardige technologie, data en AI, waarbij juridische kennis steeds belangrijker is).

Quote van de dag: ‘Vroeger mocht alles, maar kon niks. Nu kan alles, maar mag niks.’ Daarbij zijn dus juristen nodig die kijken naar wat wel kan.

Tien organisaties krijgen zes minuten de tijd om zich te presenteren. Meestal staan vijf à zes medewerkers op het podium. “Dan gaan we vragen stellen en kijken of je kunt antwoorden,” licht juryvoorzitter en Haagse burgemeester Jan van Zanen de procedure toe. Aan het eind van de avond maakt hij de drie innovaties bekend die doorgaan naar de finale op 27 november in de Koninklijke Schouwburg ‘bij mij in het dorp’. Hij geeft kort aan welke het zijn en waarom.

De finalisten
De volgende drie innovaties zijn door de jury geselecteerd voor de finale:

1. Gegevensboekhouding Justitie en Veiligheid
   Het maakt de vergelijking met geld. Gegevens zijn King. Het beschermt burgers en maakt het voor bestuurders mogelijk verantwoordelijkheid te nemen.
2. Slim Strandnet
   Stroomnet dat zichzelf aanstuurt, voor en door kleine gebruikers en huishoudens. Levert 33 procent ruimte op het net op.
3. VoorRecht – Rechtspraak
   Herontwerp van de toegang tot de rechtspraak. Met minder mensen meer doen. Makkelijk schaalbaar.

Top 10
Omdat het niveau van kandidaten in de Top 10 heel dicht bij elkaar zit, hierbij een korte samenvatting van de tien presentaties, in willekeurige volgorde.

1. ARI-A – NVWA
Stel je voor: grenscontrole aan de Belgische grens. Als inspecteur word ik geacht diverse zaken te controleren. Ik heb een Duitse overzichtslijst met 937 pagina’s en een Bulgaarse overzichtslijst die is opgesteld in het Bulgaars. Zo wordt een eenvoudige controle een foutgevoelig en tijdrovend proces. Kan dat niet anders? Ja, dat kan. Van 15 minuten inspectielijst naar 1 minuut. De inspecteur scant de documenten en checkt ze, ook op echtheid. Het maakt nu niet meer uit wie inspecteert. Fijn voor ondernemer en vrachtwagenchauffeur.
De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit gebruikt met ARI-A kunstmatige intelligentie om complexe transport- en handelsdocumenten razendsnel te controleren. Waar inspecteurs eerst handmatig 2.000 documenten per jaar nakeken, verwerkt ARI-A dezelfde documenten in één minuut en vergelijkt ze automatisch met registers uit 32 landen. Zo wordt toezicht sneller, goedkoper en consistenter. NVWA wil het ook inzetten om de herkomst van bomen te checken.

2. DiTeCT 2.0 – Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd
Jaarlijks zijn er 24.000 vermijdbare ziekenhuisopnamen door verkeerde medicatie of een verkeerde combinatie daarvan. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd zet met DiTeCT 2.0 data-analyse en AI in om onveilige of onnodige zorgpraktijken te signaleren. Het systeem screent miljoenen zorgdossiers en zet zorgverleners aan om hun handelen bij te stellen, bijvoorbeeld stoppen met bepaalde geneesmiddelen. Zo werden al valincidenten bij ouderen en het wiegendoodrisico bij kinderen teruggedrongen. Het systeem vervangt meer dan 5.000 jaar werken als inspecteur. ‘Leuk om als apotheker zo bij te dragen aan goede zorg.’ Het heeft al de handhavings- en toezichtprijs gewonnen. De interventie is vooral op apothekers gericht; die gaan vervolgens naar de artsen. ‘Het wordt als fijn ervaren dat de inspecteur nu vroegtijdig langskomt, en niet pas ingrijpt bij overtredingen.’ De kosten om nu nog een keer een dergelijk systeem te ontwerpen zijn 15.000 euro.

3. Gegevensboekhouding – Ministerie van Justitie en Veiligheid
Jarenlang wordt Gabriel onterecht geregistreerd als crimineel. Gabriel verloor door slecht gegevensbeheer grip op zijn leven, doordat de overheid niet weet wie gegevens vastlegt en gebruikt. Dit gat vult de gegevensboekhouding: welke gegevens hebben we, waarvoor worden ze gebruikt, op basis van welke grondslagen en met wie delen we ze?
Het leidt tot effectiever samenwerken en betere beantwoording van Kamervragen. Eenmalig registreren en meervoudig gebruiken. ‘De praktijk laat zien dat het werkt. Inspirerend dat de gebruikers enthousiast zijn. We willen de broncode publiek maken en hopen dat dit uitgroeit tot brede toepassing.’ De gegevensboekhouding biedt een raamwerk om gegevensstromen beter te administreren en inzichtelijk te maken. Het gaat uit van algemene regels van de overheid, aangevuld met specifieke regels voor Justitie en Politie. Werken ermee betekent een cultuuromslag.

4. Hoogwaardige recycling van beton – Rijkswaterstaat en partners
‘Wij hebben gebouwen het eeuwige leven gegeven.’ ‘Fantastische ontwikkeling. Lekker concrete,’ grapt een jurylid. ‘Waarom niet eerder?’ Het zijn technische ontwikkelingen die dit nu mogelijk maken. Op tafel staan emmers met grind. En daarachter medewerkers die gezamenlijk de hele betonketen vertegenwoordigen, van sloper tot bouwer. ‘100 Procent recyclen kan, maar dat gebeurt nog niet. Dat komt omdat het nu slechts wordt aanbevolen, maar het is nog geen norm. De kracht zit in samenwerking over meerdere organisaties heen in de hele keten. Cruciaal is: de opdrachtgever moet het willen.’
Beton is een van de grootste bronnen van CO₂-uitstoot in de infrastructuur. Door selectief slopen, geavanceerd breken en slim mengen ontstaat beton van dezelfde kwaliteit als nieuw. Het is toegepast op de A9 bij Badhoevedorp, in de pijlers van een viaduct. ‘Toepassing moet de nieuwe standaard worden. Dat start bij slopers. Beton vrijmaken van isolatie, wapening, plastic, … Dat mag er allemaal niet inzitten.’

5. Open Dataspace Lab – Rijkswaterstaat en partner
Gegevensuitwisseling is een van de grote vraagstukken van de overheid, bleek eerder in de Staat van de Uitvoering. Het Open Dataspace Lab (ODL) is een federatief datadeelmodel waarbij data bij de bron blijft en algoritmes naar de data toe gaan. Het systeem is gebaseerd op Europese standaarden (Gaia-X). Hiermee wordt dataverplaatsing voorkomen, privacy en datasoevereiniteit geborgd en dubbel dataverzamelen verminderd.
Eerste toepassing betreft data van drones. In Scheveningen vliegen meerdere organisaties met drones, bijvoorbeeld RWS, Douane, ILT, NVWA, … Waarom niet met één drone vliegen en de data veilig delen? Inmiddels is dit gelukt. AI herkent boten en classificeert ze. Data blijft bij de bron. Alle deelnemers hebben een eigen identiteit. Er is alleen gebruikgemaakt van EU-clouds en standaarden. En het is transparant wie welke data heeft gebruikt. In plaats van dertig drones, kan het ook met een. De opgave was vooral om het juridisch en qua architectuur goed te regelen. Men moest zich worstelen door een doolhof aan wet- en regelgeving, op het terrein van PIA, DPIA, soevereiniteit en cloud.

6. Rainlevelr – Hoogheemraadschap van Delfland met telers
Op het podium medewerkers van het waterschap en een teler, Hanneke. Ze vertelt stralend: ‘We zijn trots dat we mogen bijdragen aan een droge omgeving.’ Wanneer het waterschap ziet dat er veel regen komt, vraagt zij aan ruim 100 telers alvast wat water weg te laten lopen uit de silo’s. Dat gaat inmiddels om ruim 50 olympische zwembaden. Het waterschap ziet de waterstand nu daadwerkelijk minder snel oplopen.
Het idee kwam uit de sector en is daarna samen met de telers ontwikkeld, die nu graag optreden als ambassadeur. Het scheelt veel gedoe, voor de tuinder en voor de omgeving. Het vertrouwen tussen overheid en telers nam toe. Een samenwerking, terwijl ze op andere momenten ook wel eens tegenover elkaar stonden, zoals bij inspecties op bestrijdingsmiddelen. En het kan ook in andere sectoren worden toegepast, zoals autowasserijen en datacentra.

7. Slim Strandnet – gemeente Den Haag, Stedin, ondernemers en bewoners
Netcongestie wordt steeds zichtbaarder. Bedrijven en scholen kunnen geen aansluiting meer krijgen. Woningen worden niet gebouwd en de kosten van energie nemen toe. Slim Strandnet is een lokaal decentraal energienet in Scheveningen, ontwikkeld door de gemeente Den Haag samen met Stedin, ondernemers en later ook bewoners. Het combineert fysieke infrastructuur (transformatorstation, batterijopslag, zonnepanelen), een digitale laag (open-source energiemanagementsysteem) en een energiecoöperatie waarin alle partijen zeggenschap hebben.
Hierdoor wordt het elektriciteitsnet 33 procent efficiënter benut, kunnen bedrijven en evenementen toch duurzaam aangesloten worden en verdwijnen vervuilende dieselgeneratoren. Slim Strandnet kan een blauwdruk zijn voor toekomstige energiegemeenschappen.
Ze zijn het gewoon gaan doen. De technologie is open source. Gebruikers optimaliseren hun eigen opwek en gebruik. Decentrale flexibiliteit is nodig om het op te lossen. Het systeem is operationeel. Een ondernemer vertelt wat dit betekent. Het doet het. De een kan overtollige zon kwijt, de ander kan dat benutten. Gemeente en ondernemers hebben 50/50 zeggenschap in de coöperatie. Niemand is dominant. Dit heeft ertoe geleid dat nieuwe klanten konden toetreden zonder het net te verzwaren. Ambitie: straks 15 systemen in Nederland.

8. Startup in Residence Intergov – provincie Zuid-Holland en partners
Zwerfafval, huisvuil, … Waarom lossen we dat niet met elkaar op? Met overheid en ondernemers. Startup in Residence Intergov koppelt innovatieve startups aan maatschappelijke uitdagingen van overheden. Ondernemers krijgen de kans om hun oplossingen te testen en door te ontwikkelen, terwijl overheden sneller kunnen inspelen op nieuwe technologie en maatschappelijke vragen. 2.000 ondernemers hebben zich aangemeld. Ze hebben samen geprobeerd 160 uitdagingen op te lossen. 35% daarvan heeft tot een vervolgopdracht geleid. Het heeft onder meer geresulteerd in: Codi, een AI-tool voor het beantwoorden van Kamervragen, en ReefSystems, onderwater plantenbakken om biodiversiteit rond damwanden te herstellen.
Het is vooral een andere manier van inkopen, door in een vroeg stadium met inkopers samen te werken. De inkoper zet geld klaar voor het oplossen van een probleem, onder de aanbestedingsgrens, en kadert in wat er niet mag. Dat biedt meer ruimte om samen aan een oplossing te werken. De ondernemer krijgt een startupmentor als sparringpartner.

9. VoorRecht – Rechtspraak
‘Wij hopen mensen te stimuleren zelf hun probleem op te lossen.’ Meer dan de helft van de Nederlanders heeft een juridisch probleem gehad. 56 Procent doet niets en blijft zitten met een onopgelost conflict. Met VoorRecht wordt de toegang tot het recht herontworpen. Burgers starten zelf met een AI-verkenner, krijgen snel hulp via intake of mediation en komen alleen met overgebleven vragen bij de rechter. Twee derde van de conflicten wordt opgelost zonder rechter.
Het gaat om conflicten op de terreinen bouw, erfgrens en VvE in drie regio’s. ‘We laten zien dat je AI op zorgvuldige manier kan inzetten.’ Er wordt verantwoord omgegaan met technologie en data, door privacy by design. De chatbot stelt vragen over het probleem, zoekt in een database met uitspraken en geeft een antwoord.

10. Wijkrechtspraak – Rechtspraak en partners
Veel mensen hebben een ‘ijsberg’ aan problemen op verschillende leefgebieden: criminaliteit, verslaving, leerplicht, schulden, problemen met de woningcorporatie… Wijkrechtspraak brengt de rechter naar de buurt. In laagdrempelige wijkgebouwen worden zaken samen met ketenpartners behandeld, waarbij juridische en sociale ondersteuning hand in hand gaan. Het doel: duurzame oplossingen voor multiproblematiek en herstel van vertrouwen in de overheid.
De instanties geven advies zodat de wijkrechter dit kan wegen. Mensen voelen zich gehoord en geholpen. Bijvoorbeeld bij huiselijk geweld geeft de rechter niet alleen straf maar ook handvatten voor herstel. De woningcorporatie komt met een realistische betaalregeling. Ook de ombudsvrouw, de officier van justitie en hulpverleners worden bij het oplossen betrokken. Normaal worden mensen vaak opgeknipt in verschillende dossiers. Nu wordt de mens in totaliteit gezien. ‘Dat zou vanzelfsprekend moeten zijn, maar is het niet.’ 2.250 Zaken werden behandeld.

Tien prachtige inzendingen. En dan toch nog een paar mooie die de shortlist niet haalden:

1. Burgerwetenschap – RIVM
   Betrekt burgers bij het verzamelen van data over gezondheid en milieu.
2. Chatbot Mai – gemeente Montferland
   Een chatbot die inwoners snel en laagdrempelig helpt bij vragen.
3. Smart Containers en Smart Seals – Douane
   Beveiligde containers en verzegeling om fraude en smokkel te bestrijden.

Over de Verkiezing
De Verkiezing Overheidsinnovatie van het Jaar word georganiseerd door de Vereniging voor OverheidsManagement (VOM) in samenwerking met het Netwerk van Publieke Dienstverleners (NPD), Binnenlands Bestuur, iBestuur, FUTUR, ICTU, het Interprovinciaal Overleg (IPO), de ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), de Stichting Koninklijk Nederlands Normalisatie Instituut (NEN), PA Consulting, Pels Rijcken, Publiek Denken en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG).