Transformatieve dialoog

Onze samenleving wordt regelmatig geconfronteerd met uitdagingen op het snijvlak van polarisatie, principes en identiteit. Het kan gaan om nationaal gevoelige onderwerpen als de discussie over Zwarte Piet, koranverbranding, protesten van boeren of Extinction Rebellion. Of om internationale kwesties als het Israëlisch-Palestijns conflict. Vaak staat het overheidshandelen zelf (ook) ter discussie. Hoe kan de overheid hier responsief en effectief mee omgaan?

Bij maatschappelijk gevoelige thema’s blijken principiële conflicten snel te kunnen escaleren, soms ook met geweldsincidenten tot gevolg. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er veel aandacht uitgaat naar gepolariseerde opgaven en conflicten. Er wordt dan bijvoorbeeld opgeroepen om in ‘dialoog’ te gaan, om nieuwsgierig te zijn naar de ander. Maar gaat het in zo’n dialoog om het tijdelijk sussen van opgelopen spanningen en het beheersen van risico’s? Of is de inzet echt een oplossing te bereiken, en is dat mogelijk?
De recent afgeronde sociaal-politiek filosofische dissertatie De Transformatieve Dialoog maakt duidelijk dat ook bij gepolariseerde opgaven en conflicten een oplossing mogelijk is, en wat daarvoor nodig is. De overheid moet verder kijken dan risicobeheersing en zich transformatieve benaderingen eigen maken die recht doen aan dit type conflict of opgave.

Drie lagen van conflict
Voor een effectieve dialoog is het noodzakelijk te weten waar een conflict precies over gaat. Hierbij is het behulpzaam om drie lagen in een conflict te onderscheiden, die in de praktijk vaak door elkaar heen lopen: een objectieve, sociale en subjectieve laag. De objectieve laag betreft een verschil van mening over feiten. Daarop is onderzoek of het gezamenlijk vaststellen van onzekerheden een goede oplossingsstrategie. De sociale laag van een conflict betreft concurrentie om schaarse bestaansmiddelen, zoals water, landgebruik, rechten, geld. Argumentatie over wat rechtvaardig is en onderhandeling kunnen hierbij nuttig zijn om te komen tot een oplossing.

Ten slotte is er de subjectieve laag. Dit is de laag die veel conflicten zo hardnekkig en ongrijpbaar maakt. De subjectieve laag betreft een frustratie om uitdrukking te geven aan iemands meest fundamentele waarden en overtuigingen, ofwel aan wat essentieel voor iemand is. Deze laag is niet door feitelijk onderzoek, argumentatie of onderhandeling op te lossen. Immers, over wie je bent, kun je niet onderhandelen.

Realpolitik versus idealisme
In onze maatschappij is het een ongeschreven regel dat wie jij bent een privézaak is, en dus niet publiekelijk ter discussie gesteld kan worden, zeker niet door de overheid. Het hoogst haalbare is dan een respectvolle dialoog die niet gericht is op een oplossing, maar simpelweg op het verbeteren van de onderlinge relatie. Dat is natuurlijk beter dan geweld, maar de frustratie van niet volledig tot uitdrukking kunnen brengen wat essentieel voor iemand is, blijft dan bestaan als een veenbrand.
Er hoeft dus maar weinig te gebeuren of het conflict zal in alle hevigheid opnieuw de kop op steken. Dat is niet alleen niet duurzaam, maar ook niet rechtvaardig. Immers, in beginsel heeft eenieder recht om te zijn wie hij of zij is. Dit wordt op deze manier niet (volledig) gerealiseerd.

Voorbeelden van transformatieve dialogen
In de praktijk bewijzen verschillende aanpakken dat mensen hun aannames over zichzelf, anderen en de situatie anders kunnen gaan zien en kunnen vervangen door meer inclusieve aannames. Zulke aanpakken vinden plaats in buurtgemeenschappen, over het thema abortus, tussen managers en arbeiders, etcetera. In zulke bijeenkomsten worden daadwerkelijk ‘transformerende’ resultaten bereikt.
Dat wil zeggen: conflictpartijen overwinnen hun automatische oordelen en verwijten over elkaar, gaan elkaar als mensen met een persoonlijke geschiedenis zien die iets overeenkomstigs nastreven en ze ontwikkelen projecten waar ze samen aan werken.

Borging van transformatieve resultaten
Wanneer je in een open gesprek iemand beter gaat begrijpen, jezelf gehoord voelt en de wereld anders gaat zien, wordt wie jij bent voor een stukje getransformeerd. We kennen dit gevoel allemaal. Als kind ontwikkelen we ons voortdurend in dialoog met de omgeving, en transformeren we ons idee van wie we zijn bijna elke dag. Gek genoeg lijken volwassenen er soms van uit te gaan dat wie ze zijn vaststaat (en verdedigd moet worden). De vaardigheid van een transformerende dialoog verdwijnt naar de achtergrond. Maar in werkelijkheid blijft ieders identiteit zich altijd ontwikkelen. Het is de kunst dat zodanig te doen dat principiële kwesties opgelost kunnen worden.
Dit kan in een zogenaamde Transformatieve Dialoog. Kort gezegd houdt dit in dat partijen elkaars perspectief zodanig eigen maken dat ze zich beseffen dat ze ook de ander hadden kunnen zijn. Door voelbaar te maken wat de impact is van de huidige situatie ontstaat ruimte voor het overwegen en omarmen van andere, meer verbindende aannames over zichzelf, anderen en de situatie. Hoe mensen zichzelf, de ander en de situatie zien is dan veranderd en hele nieuwe mogelijkheden voor samenwerking worden dan toegankelijk.
Bestaande werkwijzen en methoden kunnen zeker nog aan effectiviteit winnen, maar kern van de zaak is dat er voldoende voorbeelden zijn dat zulke dialoogprocessen succesvol kunnen plaatsvinden. Waar vooral versterking op nodig is, is het vaker inzetten van transformatieve dialogen en het borgen van de resultaten in een brede gemeenschap en in formele besluitvorming. Nu kunnen de resultaten die in afzonderlijke dialoogsessies worden bereikt weer wegebben doordat er geen besluit op volgt en mensen in hun eigen achterban weer meegevoerd worden door het daar nog aanwezige wij-zij denken.

Overheidsbeleid en transformatie
De overheid heeft bij uitstek de rol om transformatieve dialoogprocessen te laten plaatsvinden. Want alleen zo kunnen principiële conflicten en opgaven echt opgelost worden. Hiervoor is nodig dat de overheid de subjectieve laag van hardnekkige conflicten leert zien en samen met betrokkenen een daarbij passend dialoogproces opzet. Een incidentele subsidie voor een paar goede gesprekken is niet wat het verschil maakt. Een echt doordachte, op inhoudelijke kennis gebaseerde interventie waar ook besluitvormingsprocessen en de brede gemeenschap onderdeel van zijn is nodig.
Gezien de urgentie van veel principiële opgaven en conflicten zou deze benadering net zo vanzelfsprekend onderdeel van de instrumentenkoffer van bestuurders en ambtenaren moeten zijn als regelgeving en onderhandeling. Dit vraagt van ambtenaren en bestuurders dat zij zich ook openstellen voor een transformatie van hún zelfbeeld. Immers, ook zij hebben een identiteit en brengen onbewust eigen waarden en overtuigingen mee in hun kijk op een vraagstuk. Deze noodzaak tot zelf-reflectie bij bestuurders en ambtenaren maakt het oplossen van principiële conflicten zo mogelijk nog uitdagender en intensiever, maar zó zijn doorbraken mogelijk! Het begint met de erkenning dat identiteit niet altijd alleen maar een privézaak is, maar dat onze identiteit ook deels publiek is, en we deze in dialoog kunnen ontwikkelen.

Meer lezen:

• Florian Bekkers, De Transformatieve Dialoog. Over het oplossen van identiteitsgerelateerde morele conflicten, Quaestiones Infinitae vol. 139, Utrecht University 2023.
• Meer informatie  en de samenvatting van de dissertatie: https://videadvies.nl/videpedia-kennisportal/strategie/hardnekkige-opgaven-en-conflicten-oplossen/.
• Een populair artikel is te vinden op: https://www.socialevraagstukken.nl/transformatieve-dialoog-lost-hardnekkige-conflicten-op/.