De rechtspraak is zonder twijfel één van de belangrijkste pijlers van onze democratische rechtsstaat. Maar de rechtspraak staat ook onder druk; in Nederland maar ook elders. Oud-rechter Frank Wieland stelt in Het proces. Een rechter over de zaak Holleeder zijn ervaringen op schrift.
Denk bijvoorbeeld aan het gemak waarmee de nieuwe president van de Verenigde staten Donald Trump de vele rechtszaken waar hij in is verwikkeld, labelt als politieke processen waarmee zijn tegenstanders hem zouden proberen te beschadigen. Rechts-populisten in Nederland, als PVV en Forum voor Democratie, nemen die strategie maar al te graag over.
Ook Wilders noemde zijn vervolging inzake groepsbelediging een politiek proces. Te pas en te onpas suggereert hij verder dat alle rechters lid zijn van het door hem verfoeide D66. Ook FvD-Kamerlid Gideon van Meijeren haastte zich om zijn recente veroordeling wegens opruiing een politiek proces te noemen, bedoeld om hem de mond te snoeren.
Rechts-populistisch rumoer
Voor de onafhankelijke rechter is het niet zo gemakkelijk zich teweer te stellen tegen dergelijke aantijgingen. Juist vanwege hun onafhankelijkheid mijden de meeste rechters het publieke en vooral het politieke debat. Ze schuiven zelden aan bij de vele spraakmakende talkshowtafels. Dat er tegenwoordig persrechters zijn (p.49 ev.) doet daar niet aan af. Hun taak is immers niet om in debat te gaan maar om uit te leggen welke procedures gevolgd (moeten) worden en wat vonnissen inhouden. Het publieke debat wordt niet door rechters maar door goed geïnformeerde en terzake kundige journalisten als Saskia Bellaman van De Telegraaf gevoerd (o.a. p.100).
Natuurlijk staat de rechtspraak niet alleen onder druk als gevolg van rechts-populistisch rumoer. Bezuinigingen, hoge werkdruk, steeds complexere zaken en – ook hier – velerlei vormen van bedreiging maken het de rechters niet gemakkelijk hun rol van hoeders van de rechtsstaat naar eer en geweten vorm te blijven geven. Meer begrip voor de (on)mogelijkheden en beperkingen van de hedendaagse rechtspraak is dringend gewenst.
Bezuinigingen, hoge werkdruk, steeds complexere zaken en velerlei vormen van bedreiging maken het de rechters niet gemakkelijk hun rol van hoeders van de rechtsstaat naar eer en geweten vorm te blijven geven
Daarom is het een goede zaak dat oud-rechter Frank Wieland de moeite heeft genomen om zijn ervaringen als rechter op schrift te stellen[1]. Wieland is niet zomaar een rechter. Hij heeft, na begonnen te zijn als advocaat, een lange carrière binnen de rechterlijke macht afgesloten als voorzitter van de rechtbank in Amsterdam, waar het ‘Vandros’-proces tegen Willem Holleeder diende (p.71/72). De enorme aandacht voor alle recent liquidaties in de kringen rond Ridouan Taghi zou ons bijna doen vergeten dat het mechanisme van onderlinge afrekeningen binnen het criminele circuit veel verder in de tijd teruggaat; ook in Nederland.
Open en eerlijk
Wieland is tegelijkertijd open en eerlijk en (nog altijd) terughoudend. Over eigen ervaringen – en de in een lange carrière onvermijdelijke fouten en misgrepen – is hij eerlijk en open. Maar over ‘het geheim van de raadkamer’ – de wijze waarop rechters achter gesloten deuren tot een oordeel komen, unaniem of bij meerderheidsbesluit – lijkt hij toch nog steeds terughoudend. Hij voelt zich kennelijk ook achteraf niet vrij om echt in te breken op het raadkamer geheim.
Misschien ook wel uit loyaliteit jegens zijn nog wel actieve collega’s. Begrijpelijk maar ook wel jammer omdat zo een heel essentieel deel van de rechtspraak ook in dit boek onzichtbaar blijft voor de geïnteresseerde buitenstaander. Wieland doet verder wel erg zijn best om de finesses van de rechtspraak aan geïnteresseerde leken uit te leggen. Soms doet hij misschien zelfs wel iets te erg zijn best en krijgt zijn betoog een wat belerende toon.
Proces Holleeder
Het proces Holleeder neemt een belangrijke plaats in dit boek in. Nieuwe grote onthullingen levert dat niet op. Dat was, na de vele publiciteit, ook nauwelijks te verwachten. Nieuw is wel het perspectief op de zaak; het perspectief van de rechter die moet proberen zich zo weinig mogelijk te laten beïnvloeden door de lawine aan (voor)publiciteit. Trial by media is iets waar de rechter natuurlijk verre van moet blijven. Voor hem of haar geldt alleen de informatie in de processtukken en in de verklaringen ter terechtzitting. Volgens Wieland is het zeer wel mogelijk je oordeel daar alleen op te baseren (p. 98/99); ook als je dagelijks de krant leest of met Kerst de memoires van Astrid Holleeder (p.90)[2].
Wieland gebruikt het proces tegen Holleeder c.s. en enkele andere grote processen waarin hij rechter was ook om, bijna terloops, een aantal uiterst actuele juridische thema’s uit te leggen. Thema’s als bijvoorbeeld de voor- en nadelen voor een verdachte van het gebruik maken van zijn zwijgrecht (p.203 ev.). Maar ook het werken met kroongetuigen (212 ev.), het spreekrecht voor slachtoffers of nabestaanden (228 ev.) of de mogelijkheid de rechtbank te ‘wraken’, wegens veronderstelde vooringenomenheid (p.261ev.).
Black box
Wieland slaagt er telkens goed in om ‘in gewone mensentaal’ uit te leggen waar het op neer komt. Hij heeft er ook geen moeite mee zich duidelijk uit te spreken. Aan het eind van zijn boek keert hij zich bijvoorbeeld nadrukkelijk tegen de roep om zwaarder te straffen: ‘De samenleving roept erom en rechters luisteren er vanzelfsprekend naar’ maar ‘Elke professional weet dat verhoogde straffen niet tot gedaalde criminaliteit leidt”'(p. 258). Even afgezien van het rammelende taalgebruik best een pikante uitspraak van een rechter die Willem Holleeder wel een levenslange gevangenisstraf oplegde.
Dat ik uiteindelijk toch niet heel enthousiast ben over dit boek ben,heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat de auteur te veel op twee gedachten hinkt. Enerzijds wil hij het proces tegen Holleeder c.s. schetsen, zoals hij dat beleefd heeft. Maar anderzijds wil hij ook de rechtspraak – en in het bijzonder de problemen waar rechters mee worstelen om tot een oordeel te komen – toegankelijker maken voor een breed publiek. Zoals dat gaat als je (te) veel tegelijk wilt: het komt allemaal wel aan de orde maar het blijft wat oppervlakkig.
En wat dat geheim van de raadkamer betreft, dat blijft ook in dit boek dus een black box. Wieland is en blijft te veel de zorgvuldige en terughoudende rechter die hij was om daarover uit de school te klappen. Jammer dus dat echte onthullingen ontbreken maar wel begrijpelijk.
Voetnoten
[1] Frank Wieland, Het proces. Een rechter over de zaak Holleeder. Amsterdam: Ambo, 2023. 285 pagina’s.
[2] Astrid Holleeder, Judas, een familiekroniek. Amsterdam: Lebowski, 2016.
Geef een reactie