De overheid staat voor een dubbele uitdaging: met minder middelen en personeel moet zij steeds beter inspelen op een groeiende maatschappelijke vraag. Tegelijkertijd zorgen opeenstapelingen van regels en complexiteit ervoor dat publieke dienstverleners hun werk steeds moeilijker kunnen uitvoeren. Innovatie is daarom geen luxe, maar een voorwaarde om toekomstbestendig te blijven. Siwert de Groot, zelfstandig adviseur en projectmanager, draagt bij aan de Staat van de Uitvoering en de Innovatie Barometer 2025.[1] Vanuit die rol pleit hij voor meer ruimte om te experimenteren en te leren.
Beeld: Pixabay
‘Het kan! Trek je op aan de goede voorbeelden die je ziet,’ zegt De Groot hoopvol. ‘Maar je moet ook daadwerkelijk ruimte scheppen, zonder politieke druk of angst om fouten te maken.’ Volgens hem ligt de sleutel bij leiderschap en een cultuur waarin leren belangrijker is dan bestraffen.
In december 2024 werden in de Staat van de Uitvoering vier toekomstscenario’s beschreven: Lean & Mean, Snelle Groeispiraal, Focus op de Kern en Menselijk op Maat.[2] Volgens De Groot is zo’n verkenning hard nodig, omdat beleid vaak gericht is op de korte termijn. Nieuwe regels worden voortdurend op bestaande wetgeving gestapeld, waardoor complexiteit groeit en uitvoerbaarheid in de knel komt. De toekomstverkenning helpt de publieke sector samen te bepalen hoe de dienstverlening er in 2035 uit moet zien, en terug te redeneren wat daarvoor nu al nodig is. Grote hervormingen, zoals het vereenvoudigen van belastingen en toeslagen, vergen immers veel meer tijd dan een kabinetsperiode.
De complexe opgaven van nu vragen om organisatieoverstijgende samenwerking en een andere cultuur. Maar hoe realistisch is dat, gezien de fragmentatie in politiek, beleid en publieke dienstverlening?
‘Dat is een terechte vraag. Er is sprake van politieke fragmentatie, maar om de overheid vorm te geven moet je op de lange termijn werken. Helaas is er op dit moment geen kabinet dat zelfs de volledige looptijd uitzit. Verder constateren we een hevige verkokering in de publieke sector. Hoewel de noodzaak duidelijk is en er initiatieven bestaan, zie ik nog geen sterke beweging naar organisatie- of domeinoverstijgende samenwerking en lange termijnbeleid.’
‘Toch zijn er ook hoopvolle voorbeelden uit het verleden, zoals de financiering van het nieuwe zorgstelsel. Dat werd gedaan door een Kabinet waarin ministers bereid waren om plannen te maken voor de periode nadat hun eigen Kabinet al voorbij was. Recent werd ook de Nationale Digitaliseringsstrategie gepubliceerd ondanks de val van het kabinet. Daarin staat een dat er stappen worden gemaakt naar gezamenlijkheid en meer standaardisatie door dezelfde software en open standaarden te gebruiken. Dus ondanks de fragmentatie en regelcomplexiteit gaat het de goede kant op, maar met de Staat van de Uitvoering in ogenschouw zou ik de beweging nog dwingender willen zien.’
En wat zou er moeten gebeuren om de druk op te voeren?
‘Dat vraagt om leiderschap. Op digitalisering zou de staatssecretaris het voortouw kunnen nemen, maar publieke dienstverlening gaat verder dan dat: het vraagt ook om vereenvoudiging van wetten. Idealiter is er één politieke verantwoordelijke – bijvoorbeeld een staatssecretaris voor de hele publieke dienstverlening, of een samenwerkingsverband van rijk, provincies, gemeenten en waterschappen. Alleen met zo’n duidelijke aansturing kan echte verandering tot stand komen.’
Uit de Staat van de Uitvoering blijkt dat publieke dienstverlening vaak vastloopt op complexe wetgeving, beperkte wendbaarheid en versnipperde sturing. De Innovatie Barometer laat zien hoe bereid en in staat organisaties zijn om daarmee om te gaan via innovatie. Wat is het belang van de Innovatie Barometer?
‘Het belang van de Innovatie Barometer hangt sterk samen met de toekomstverkenning: de overheid moet in de toekomst met minder mensen en middelen meer publieke dienstverlening leveren, terwijl de vraag – zeker in de zorg – explosief toeneemt. Innovatie is daarom onmisbaar. De Barometer laat zien welke innovaties al plaatsvinden, van digitalisering tot nieuwe producten, diensten en manieren van interactie met burgers en ondernemers.’
‘Voorbeelden zijn het gebruik van drones bij waterschappen en digitalisering bij inspecties en toezichthouders, evenals steeds meer AI-toepassingen. Bovendien hebben we in de Barometer ons best gedaan om de succesfactoren van innovaties centraal te stellen, in de veronderstelling dat dat erg inspirerend is voor organisaties: leren hoe je succesvol kunt innoveren.’
Wat zijn voorbeelden van zulke leerpunten voor organisaties die willen innoveren?
‘Belangrijke leerpunten hebben veel te maken met een organisatiecultuur die het innovatieklimaat positief beïnvloed. Op het moment dat je een cultuur schept die gericht is op innovatie – niet op het bestraffen van fouten maar op ervan leren – en die stimuleert om rond te kijken, het netwerk te gebruiken en te vertrouwen op de kennis van medewerkers, dan wordt er meer geïnnoveerd. De politiek-bestuurlijke leiding en visie spelen hierbij een grote rol.’
‘Ook samenwerking is cruciaal. De Innovatie Barometer laat zien dat organisaties die een innovatie-unit of een innovatiecoördinator hebben duidelijk meer innoveren. RVO, bijvoorbeeld, heeft ruim 6000 mensen in dienst, dus dan kun je je zo’n unit veroorloven. Een kleine organisatie heeft diezelfde capaciteit niet. En juist daarom is het belangrijk voor kleine organisaties om samen te innoveren. Nog een leerpunt is het vroegtijdig denken over opschaling. Een goed voorbeeld komt uit de gemeentelijke wereld, waar innovaties direct in samenwerking met andere gemeenten en wetenschappers zijn ontwikkeld. Hierdoor werd er al tijdens het ontwikkelproces nagedacht over eventuele opschaling naar andere gemeenten.’
Er wordt vaak gesproken over gewoon doen, lef tonen en zelf verantwoordelijkheid nemen binnen het openbaar bestuur. Maar hoeveel ruimte is er voor veilig falen, tijdelijke uitzonderingen of experimenteerruimte, gezien het huidige politieke en juridische klimaat?
‘Er is misschien minder ruimte voor veilig falen, maar veel organisaties laten zien dat innovatie wel kan. Innovatieve gemeenten en de hoogtechnologische waterschappen hebben een lange traditie van gezamenlijk vernieuwen. Dus het klimaat is niet zo guur dat het niet mogelijk is. Ik denk daarom dat de boodschap moet zijn: het kan! Trek je op aan de goede voorbeelden die je ziet. Belangrijk is dat organisaties daadwerkelijk ruimte krijgen: in tijd, de vrijheid van druk en de mogelijkheid om risico’s te nemen. Top-down, onder politieke druk innoveren leidt namelijk tot verkramping.’
De Innovatie Barometer is een krachtig meetinstrument, maar hoe zorg je dat dit soort inzichten echt landen in strategisch en politiek handelen? Zonder opvolging is meten misschien symptoombestrijding.
‘Het is natuurlijk prachtig om een rapport te schrijven, maar dat is op zichzelf inderdaad niet voldoende. Daarom krijgen deelnemers aan de Innovatie Barometer toegang tot een eigen dashboard, waarmee ze hun resultaten kunnen vergelijken met die van de sector en andere organisaties. Dit biedt een benchmark en startpunt voor het gesprek. Uiteindelijk moeten organisaties zelf stappen zetten en daarbij is de Barometer eerder een soort katalysator. Het geeft inzicht, stimuleert discussie en helpt bij het vertalen van meetresultaten naar concrete plannen en strategische acties.’
Tot slot: als je kijkt naar 2035, waar ben jij dan persoonlijk het meest pessimistisch over? En waar juist het meest optimistisch?
‘Pessimistisch ben ik over het gebrek aan duidelijke kentering, omdat, in mijn optiek, domeinoverstijgend samenwerken nog te weinig gebeurt. Optimistisch ben ik over organisaties die wel innovaties realiseren en hun dienstverlening verbeteren. Bijvoorbeeld door AI te gebruiken zonder processen volledig uit handen te geven, waardoor medewerkers minder repetitief werk doen en hun expertise beter kunnen inzetten voor waardevolle taken en langetermijnvisie. Een concreet voorbeeld is de Autoriteit Financiële Markten, maar er zijn meerdere organisaties die dit laten zien.’
Voetnoten
[1] https://www.kennisvandeoverheid.nl/documenten/2025/09/innovatie-barometer-overheid-2025/innovatie-barometer-overheid-2025/.
[2] https://staatvandeuitvoering.nl/app/uploads/2025/01/241220-Rapport-2-Scenarios-Publieke-Dienstverlening-2035-eindversie.pdf.
Geef een reactie