Deze tijd vraagt om een overheid die zich anders gedraagt. Die in nauw contact staat met de samenleving, weet wat er speelt en samen met de maatschappij problemen definieert en oplossingen bedenkt. Daarin zijn niet de eigen organisatie of het proces het uitgangspunt, maar burgers en data. Een artikel over een overheid die luistert.
Mikis de Winter, Paul Suijkerbuijk en Eric de Kruik zijn vaak in gesprek met gemeenten en houden zich bezig met big data, open data en open overheid. Toen ze elkaar enige tijd geleden ontmoetten om bij te praten over de ontwikkelingen op hun vakgebied, kwam al snel de term ‘de luisterende overheid’ naar boven. ‘We keken elkaar aan en dachten: ja, dat is het. Dàt is de rol die de overheid past in deze tijd’, zegt De Kruik.
De Kruik werkt als data-expert bij VNG/KING en is onder meer voorzitter van een voedselbank en pleegouder. ‘Het gaat erom dat we met elkaar het leven verbeteren. Alle informatiestromen, alle data die er nu zijn bieden daar fantastische kansen voor. Hoe benut je die om de kwaliteit van het leven te verbeteren?’ De Winter, werkzaam bij het Leer en Expertisepunt Open Overheid (LEOO): ‘De hartslag van de samenleving klinkt steeds luider, omdat we met zijn allen door ons gedrag steeds meer data produceren. De overheid kan veel gerichter vragen stellen en soms ook conclusies trekken uit alle data die voorhanden is.’
Suijkerbuijk, ook werkzaam bij LEOO, vult aan: ‘Data, en dan de betekenis van die data, is belangrijk voor het aanpakken van maatschappelijke vraagstukken. Het is allang niet meer zo dat data alleen interessant zijn voor de ict-afdeling, verre van dat. Het is daarom van belang dat de overheid in ieder geval zorgt voor de beschikbaarheid van de data die ze zelf heeft, zonder dat privacy in gevaar komt. Eind 2010 maakte ik de eerste versie van het open dataportaal van de Nederlandse overheid. Daarin staan nu ruim zevenduizend datasets, data die de overheid openstelt. Dat is nog ‘zenden’, maar het wordt natuurlijk interessant als deze data worden gecombineerd met data uit andere bronnen. Een mooi voorbeeld is het datalab van de gemeente Amsterdam. Zij gebruiken data om oplossingen te vinden voor maatschappelijke vraagstukken. En om het aanpakken van die maatschappelijke vragen is het ons natuurlijk te doen!’
Aardbevingen
Er zijn steeds meer data voorhanden, data van de overheid, maar ook data van derden en data die mensen zelf verzamelen. De informatiepositie van burgers en overheid wordt daarmee gelijkwaardiger. Suijkerbuijk: ‘Het traditionele proces van onderzoek doen, een rapport schrijven en daarin de onderzoeksgegevens weergeven, wordt omgedraaid. Mensen kunnen steeds vaker de data zien die aan een rapport ten grondslag liggen en er zelf een mening over vormen.’
De Kruik geeft als voorbeeld de website van Kor Dwarshuis waarop alle gegevens van aardbevingen in de provincie Groningen staan: ‘Hij laat zien wat er gebeurt op basis van data, onder andere data van de overheid. De manier waarop dit wordt getoond geeft een andere kijk op zaken.’ ‘Je kunt het als een bedreiging zien, want het verandert de positie van de overheid. Maar je kunt het ook zien als een startpunt om samen een probleem te definiëren,’ zegt De Winter. Suijkerbuijk: ‘Het kan voor de overheid wel eens ingewikkeld zijn om het op deze manier aan te pakken.’
Langzaam leiderschap
Jan van Ginkel, gemeentesecretaris van Zaanstad, pleit in een artikel op deze site voor ‘langzaam leiderschap’. Dat past bij een luisterende overheid, zeggen De Kruik, De Winter en Suijkerbuijk. ‘Een kenmerkend verschil met de traditionele manier van werken is dat de luisterende overheid luistert gedurende het proces. Men maakt dus niet een plan en luistert dan naar de mening van belanghebbenden, maar definieert eerst het gezamenlijke probleem en maakt vervolgens een plan, samen met de belanghebbenden en op basis van data uit diverse bronnen. Of leunt zelfs achterover en laat belanghebbenden het plan maken. De overheid wordt vaker deelnemer en is niet altijd meer leidend’, zegt De Kruik.
Dat vraagt veel van de houding van de overheid. Kwetsbaarheid, het loslaten van processen en het lef hebben om de eigen aannames te onderzoeken worden door de drie genoemd. De Winter: ‘Een gemeente kan bijvoorbeeld transparant zijn in het ter beschikking stellen van documenten, maar niet open in hoe de besluitvorming verloopt. Luisteren betekent interactie, een open aanpak en een open houding.’ Die houding leidt echter niet meteen tot meer vertrouwen, zegt hij ook: ‘Maar duidelijk is wel dat het niet bieden van transparantie over heikele kwesties het wantrouwen doet groeien en het vertrouwen doet afbrokkelen.’
Bloot
Een luisterende overheid sluit aan op een samenleving waarin al volop op deze manier wordt gewerkt. Bedrijven testen nieuwe producten en diensten online en passen deze aan naargelang de reacties van gebruikers (of stoppen ermee bij te weinig gebruik) en actieve burgers verzamelen informatie om hun punt te maken. De Winter noemt het voorbeeld van een natuurgebied dat een andere bestemming zou krijgen: ‘Inwoners maakten hun eigen Pleiowebsite, plaatsten daar alle documenten op die ze konden vinden over het gebied en vroegen de gemeente om dit aan te vullen.’
Het wordt tijd dat de overheid aansluit bij de open samenleving, bepleiten de drie. En dan niet alleen door te luisteren, maar door ook zelf openheid te geven en data te delen. De Winter trekt een vergelijking met de sauna: ‘Als iedereen bloot in de sauna zit en er komt iemand binnen met een handdoek om, dan wordt de sfeer meteen ongemakkelijk. Dat is hoe veel burgers de huidige situatie ervaren: de overheid houdt die handdoek om, terwijl de samenleving open en bloot is.’
Big brother?
In het licht van alles wat Wikileaks tot nu toe openbaar maakte, heeft de term ‘de luisterende overheid’ ook een andere lading. Hoe verhoudt zich dat tot het enthousiaste pleidooi van de drie? Suijkerbuijk: ‘In dit geval gaat het niet om luisteren, maar om afluisteren.’ De Kruik: ‘Het cruciale verschil zit ‘m erin of de overheid een stille volger is of niet. Als een ander niet weet dat je luistert, dan luister je af. Luisteren is altijd doelbewust en de ander is ervan op de hoogte. De overheid maakt kenbaar dat ze meeluistert, waarom ze dat doet en betrekt mensen erbij.’
Dat kan dankzij technologische ontwikkelingen op steeds meer manieren, vertelt hij. Zo werd aan ouderen in Rotterdam gevraagd of zij het goed vonden als ze een GPS-tracker zouden krijgen. Daarmee bracht de gemeente in kaart welke routes mensen liepen en dat leverde nieuwe inzichten op. De kruik: ‘De ouderen zeiden bijvoorbeeld dat ze de kortste route namen naar de supermarkt, maar in feite liepen ze om om een gevaarlijk kruispunt te ontwijken.’
Een paar Brabantse gemeenten denken erover na om scholieren te vragen of ze met een speciale lamp op hun fiets willen rijden. Sensoren in die lamp registeren onder meer oneffenheden in de weg en wachttijden voor stoplichten. ‘Dit kan de gemeente een schat aan informatie opleveren over de kwaliteit van de wegen.’ Het zijn voorbeelden van een actief luisterende overheid, die op deze manier samen met burgers de kwaliteit van leven verbetert.
Ondanks hun enthousiasme zien Suijkerbuijk, De Winter en De Kruik nog veel vraagstukken en dilemma’s als het gaat om de luisterende overheid. Privacy is daar één van. En de rol van de representatieve democratie, want hoe verhoudt die zich tot een overheid die rechtstreeks met de samenleving in contact staat? Deze en andere dilemma’s bespreken de drie met deelnemers aan hun sessie tijdens het congres Overheid 360°, in een gesprek among friends, zoals De Kruik het noemt. Er valt nog genoeg te ontdekken, besluit Suijkerbuijk: ‘Er is zóveel mogelijk als de overheid echt gaat luisteren. We weten nog niet zo goed waar we allemaal naar kunnen luisteren. Daar beginnen we eigenlijk nu pas aan.’
Dit artikel is van de hand van Marieke Vos. De luisterende overheid komt aan bod op het congres Overheid 360°, 20 en 21 april in Media Plaza te Utrecht. Thema van dit jaarlijkse congres over informatiemanagement in de overheid is dit jaar ‘Informatiesamenleving 2020 – de kracht van informatie’. http://www.overheid360.nl/
Geef een reactie