Lobbyen of public affairs vindt nog te vaak plaats op schimmige wijze. Het is tijd voor maatschappelijk verantwoorde public affairs, betogen Robbert Coops en Arco Timmermans. Daar hebben politiek, samenleving én beoefenaren van public affairs zelf baat bij.
In de komende jaren zal het werkterrein van public affairs verder opschuiven naar de samenleving.[1] Dit is een vorm van democratisering, omdat public affairs dichter bij de eindgebruikers komt en minder gericht zal zijn op de politieke, bestuurlijke en financieel-economische elite. Deze ontwikkeling heeft veel te maken met het vertrouwen en de legitimiteit van het vakgebied. En met de professionele beoefenaren daarvan.
Enigma
Het vak public affairs is nog steeds met geheimzinnigheid omgeven. Een reden hiervoor is dat lobbyen nog vaak – en volgens ons te vaak – onder de radar plaatsvindt, waarbij belangen zo onzichtbaar mogelijk worden behartigd en publieke verantwoording hiervoor wordt gemeden. Dit geldt ook voor spelers aan de ontvangende kant, vaak overheidsorganisaties. Alleen onder externe druk en vaak met juridische dwangmiddelen zoals de Wet openbaar bestuur (Wob) en de nieuwe Wet open overheid is de overheid bereid enige opening van zaken te geven.
‘Het maatschappelijk vertrouwen in bedrijfsleven en overheid staat sterk onder druk’
Dit doet het vak en de relatie tussen lobbyisten en overheid geen goed. Het is ook nogal krom dat de kritiek op lobbyen (of pogingen daartoe) zich vrijwel exclusief richt op het bedrijfsleven, terwijl ook maatschappelijke organisaties hun belangen en positie voortdurend versterken door een steeds professionelere aanpak van public affairs. Inzage en controle daarop lijken opeens minder relevant te zijn. En dit terwijl het repertoire aan activiteiten voor public affairs van overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties (zoals ngo’s) steeds meer convergeert. Onderlinge verschillen worden kleiner: bedrijven doen niet meer alleen aan onzichtbaar ‘inside lobbyen’, maar zoeken ook de publieke arena op.
Omgekeerd spelen ngo’s het spel behalve via de media ook steeds vaker aan de onderhandelingstafel en kiezen zij een bedrijfsmatiger aanpak om hun beperkte middelen goed in te kunnen zetten. Beide zoeken versterking van hun relaties en bondgenoten buiten hun eigen comfort zone om draagvlak te scheppen. Draagvlak voor de belangen die naar voren worden gebracht is juist nu in tijden van maatschappelijke, politieke en economische crisis en onrust essentieel.
Geen grip
Vrijwel dagelijks blijkt dat het maatschappelijk vertrouwen in zowel het bedrijfsleven als de overheid sterk onder druk staat. De voorbeelden zijn bekend: belastingdeals, de toeslagenaffaire, de stikstofcontroverse, de coronamaatregelen en het lokale draagvlak voor landelijk asielbeleid. De spanning over deze onderwerpen wordt vergroot door de afgedwongen transparantie en de sinds corona gestegen verwachtingen over de beschermende rol van de overheid. Daarbij zorgen tegenvallende prestaties en het niet of te laat ingrijpen voor een dalende ‘gevoelstemperatuur’: het lijkt alsof de overheid geen vat krijgt op de problemen. De druk wordt verder opgevoerd in de sociale media, door razendsnelle verspreiding en verbreding van kritiek, standpunten, opinies en informatie (feiten en fake news). Vaak heeft de overheid hierbij het nakijken.
‘Bijna iedereen is lobbyist, als professional of als amateur’
Deze daling in het vertrouwen in overheidsprestaties gaat veel verder dan imagoschade. Intransparante en ondemocratische besluitvorming, slecht gemanaged beleid of onnavolgbare koerswijzigingen, verslapping van de aandacht bij uitvoering, overschrijding van financiële kaders. Fraudes (zoals in de bouw) en miskleunen (zoals bij de aanbesteding van ICT-projecten) ondermijnen het vertrouwen over en weer. Behalve kritiek en weerstand is er ook toenemende juridisering. Belangengroepen halen regelmatig met succes hun gelijk bij de rechter. In de maatschappelijke omgeving zijn er steeds meer verschillende deelnemers aan dit verhardende spel: bijna iedereen is lobbyist. Als het niet professioneel is, dan wel als amateur, gedragen door media-aandacht.
Onderzoeken, innoveren en verbinden
Wat betekent dit allemaal voor de plaats van public affairs in de relatie tussen overheid en samenleving waarin bedrijven, ngo’s, belangengroepen en burgers zich bewegen? Public affairs omvat als functie voor organisaties en groepen natuurlijk het lobbyen om belangen en idealen te behartigen. Maar deze functie kan ook een onderzoekende, innovatieve en verbindende rol spelen. Een maatschappelijk perspectief op public affairs betekent dat het geen vijgenblad meer kan zijn voor het willen doordrukken van het eigenbelang, wat eigenlijk vooral over ‘private affairs’ gaat.
‘De overheid heeft een wezenlijke democratische taak om het speelveld te bewaken’
En vanaf de ontvangende kant van die belangen bekeken, vraagt public affairs verantwoording over wie er toegang krijgt en waarom. De overheid heeft een wezenlijke democratische taak om het speelveld te bewaken. Zo kan public affairs bijdragen tot het terugwinnen van het vertrouwen tussen de overheid en maatschappelijke spelers. Investeren in public affairs kan ervoor zorgen dat het onderlinge begrip bij afwijkende standpunten, controversiële punten en sterk verschillende posities wordt verstevigd, dat publiek-private relaties worden hersteld en dat er meer erkenning en draagvlak ontstaat voor standpunten, visies en behaalde compromissen, waarbij iedereen nu eenmaal water bij de wijn moet doen. Bijdragen aan herstel van vertrouwen en het scheppen van draagvlak geeft public affairs grote maatschappelijke meerwaarde.
Nieuwe eisen en kaders
Zoals de afgelopen jaren al het geval was, zal ook in de komende tijd zowel de behoefte aan als de aandacht voor maatschappelijk verantwoorde public affairs toenemen. De handel en wandel van traditionele lobbyisten wordt kritischer gevolgd. Gelukkig maar. De groep van beoefenaren staat voor de uitdaging om verder te professionaliseren. Datzelfde geldt voor het openbaar bestuur in de omgang met belangenbehartigers in alle soorten en maten. Er zullen ongetwijfeld – vanuit de politiek maar zeker ook vanuit de samenleving en rechtspraak – nieuwe eisen en kaders aan de werkwijze van lobbyisten worden gesteld. Dit thema komt bij aanvang van het nieuwe parlementaire jaar ook op de politieke agenda. En dat is goed, want de beroepsgroep heeft wel een zetje in de rug nodig in de verdere professionalisering en het optillen van het werkterrein naar meer publieke zichtbaarheid en verantwoording. Dit geldt ook voor het openbaar bestuur, dat tot nu toe de belangenbehartiging vaak wegkijkend op z’n beloop heeft gelaten.
‘Het vakgebied van public affairs zal meer opschuiven naar de maatschappij’
Voor een belangrijk deel zullen vanuit de publieke sector ethische overwegingen leiden tot een meer aangescherpt juridisch kader (zoals een register en richtlijnen) maar ook tot organisatorische (intervisie, opleiding en publieke verantwoording). Het vakgebied van public affairs zal meer opschuiven naar de maatschappij en minder sterk op de politieke en bestuurlijke arena’s zijn gericht. Het is de vermaatschappelijking en democratisering van public affairs. Juist door deze verbreding van de arena van public affairs is er ook perspectief om bij te dragen aan herstel van wederzijds vertrouwen. Dat gaat niet vanzelf. Een bewuste en sturende rol van de overheid – niet dwingend maar faciliterend – is nodig om het speelveld en de spelregels beter in te richten dan tot nu toe is gedaan. De positie van de public affairs-professional zal daardoor alleen maar sterker en geprononceerder worden. Dit is niet alleen een wenkend perspectief. Met alle toegenomen maatschappelijke druk is het ook noodzakelijk voor het vak en de beoefenaren ervan.
*Robbert Coops en Arco Timmermans zijn coauteurs van Public affairs in maatschappelijk perspectief (Wolters Kluwer, 2019). Zij schreven dit boek samen met Sybrig van Keep, Rob de Lange en Erik van Venetië.
Voetnoot
[1] Coops en Timmermans definiëren public affairs als volgt: Public affairs is het repertoire aan systematisch voorbereide activiteiten dat wordt ingezet om het beleidsproces en de eigen maatschappelijke positie te beïnvloeden.
Geef een reactie