Ondersteuning van gemeenteraadsleden schiet tekort

Van de integratie van statushouders tot de woningbouwopgave, en van de jeugdzorg tot de warmte- en energietransitie: er wordt nogal wat gevraagd van de gemeenten. Veel van de taken die de gemeenten uitvoeren vergen een hoge mate van deskundigheid. Dit geldt ook voor de gemeenteraadsleden, die over de nodige kennis en kunde moeten beschikken om het college goed te controleren en hun inwoners te vertegenwoordigen. Hoe staat het met de deskundigheid van de gemeenteraad?

Beeld PxHere/Mohamed Hassan

De deskundigheid van gemeenteraden staat onder druk. Dit tekort aan deskundigheid is deels toe te schrijven aan een gebrek aan ambtelijke en politieke ondersteuning voor de gemeenteraadsleden. Dat blijkt uit een serie gesprekken en literatuuronderzoek uitgevoerd in het kader van het adviestraject De deskundige overheid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR)[1].

Dossier- en veldkennis
Wat voor deskundigheid hebben raadsleden eigenlijk nodig? Dat is geen eenvoudige vraag, zo bleek uit de uiteenlopende antwoorden in onze gesprekken. Twee aspecten werden veel besproken. Ten eerste is dossierkennis van belang om het college goed te kunnen controleren[2]. Tegelijkertijd zijn raadsleden niet per definitie ‘dossiervreters’. We kennen en koesteren op gemeentelijk niveau de notie van lekenbestuur, waarin het in belangrijke mate draait om representatie[3].
Uit onderzoek blijkt ook dat de meeste raadsleden het vertegenwoordigende werk bovenaan hun prioriteitenlijst zetten[4]. Dat vraagt om een ander soort expertise dan dossierkennis: kennis van de lokale gemeenschap, van de levens, wensen, zorgen en ideeën van mensen die je vertegenwoordigt. Dit soort kennis doe je als raadslid op door je aanwezigheid in de lokale gemeenschap goed te organiseren: observeren, vragen stellen, luisteren, het gesprek aangaan.
Hoewel sommige raadsleden zich met name profileren op één van deze twee soorten deskundigheid, werd het duidelijk dat een deskundige gemeenteraad als geheel ze allebei in huis moet hebben.

Hoge werkdruk en gebrek aan ondersteuning
Een van de belangrijkste knelpunten die raadsleden in gesprekken noemen, is de hoge werkdruk. Waar raadsleden in 2007 nog 14 uur per week aan het raadswerk besteedden, was dat in 2024 gegroeid naar 20 uur per week[5]. Wat de rol vraagt, is in beginsel onbegrensd. Een geïnterviewd raadslid verwoordt het treffend: ‘Je [moet] er minimaal 16-20 uur per week in steken, maar je kan er net zo goed 80 uur in steken.’ Het is geen wonder dat raadsleden hun werk-privébalans een matig rapportcijfer geven: een 5,8[6]. Het tijdsbeslag wordt dan ook genoemd als de belangrijkste reden waarom partijen moeite hebben om kandidaten voor het raadslidmaatschap te vinden[7].

Het is geen wonder dat raadsleden hun werk-privébalans een matig rapportcijfer geven: een 5,8

Een andere veelgehoorde klacht is de capaciteit van de griffie, die in sommige (kleine) gemeenten zeer bescheiden is[8]. De raadsgriffie is een belangrijke bron van inhoudelijke en procesmatige ondersteuning voor raadsleden. ‘Zonder de griffie kunnen we niet zoveel,’ aldus een van de gesprekspartners. Investeren in de eigen ondersteuning is in veel gemeenteraadsleden echter een politiek gevoelig punt. Ook de fractieondersteuning is sober: in gemeenten met minder dan 50.000 inwoners gemiddeld nog geen 1500 euro per jaar per fractie. Bij lange na niet voldoende om professionele hulp in te schakelen[9].
Grote fracties die deel uitmaken van een landelijke partij kunnen dit tekort nog enigszins opvangen. Een groot aantal raadsleden betekent dat de dossiers kunnen worden verdeeld, waardoor ze zich kunnen richten op een specifiek beleidsterrein. Raadsleden van landelijke partijen kunnen bovendien leren van de kennis en ervaringen in zusterafdelingen en het partijnetwerk. Raadsleden van kleine en lokale partijen hebben het moeilijker. Het dwingt hen tot ongemakkelijke keuzes: waar verdiep je je in, wat laat je lopen?

Oplossingsrichtingen
Welke oplossingsrichtingen zijn er mogelijk om deze knelpunten op te lossen? In de gesprekken kwamen een aantal opties ter sprake.

1. Maak van raadswerk een fulltimebaan. Een voltijdsfunctie zou raadsleden meer tijd en middelen bieden om hun werk te doen. De gesprekspartners waren hier echter niet enthousiast over. Dit voorstel zou van raadsleden ‘beroepspolitici’ maken en staat daarmee haaks op het principe van een lekenbestuur[10]. Dit zou de lokale herkenbaarheid en ‘inbedding’ van de gemeenteraad kunnen aantasten. Een aantal van de gesproken raadsleden gaf aan dat een fulltime aanstelling voor G4-raadsleden mogelijk wel nuttig zou kunnen zijn, gezien de omvang van de opgaven in de grote steden.

• Vergroot het aantal zetels. Dit zou ertoe kunnen leiden dat de fracties binnen de raad ook groter worden. Het geeft raadsleden de mogelijkheid om zich te focussen op een kleiner aantal dossiers en zou de werkdruk kunnen verminderen. Het kan echter ook leiden tot nog meer versplintering in de raad, omdat dit de kiesdrempel per zetel verkleint.

• Versterk de griffies. Investeren in de capaciteit en kwaliteit van de griffies kan raadsleden helpen te voorzien in hun behoefte aan informatie, training en bijscholing. Dit kunnen gemeenteraden in principe zelf doen, eventueel gesteund door het ministerie van BZK. Deze optie werd over het algemeen het meest positief ontvangen door onze gesprekspartners, en komt ook in de literatuur regelmatig terug[11].

Er zijn geen simpele oplossingen voor de knelpunten die raadsleden ervaren. Wel lijkt het versterken van de raadsgriffies een veelbelovende interventie om de deskundigheid en effectiviteit van gemeenteraden naar een hoger niveau te tillen. Dat kost geld, maar misschien moeten we de lokale democratie niet langer op een koopje willen doen.

Voetnoten
[1] De deskundige overheid | Adviesprojecten | WRR
[2] Schram, J., Twist, M. van, & Steen, M. van der. (2017). Raad en hulptroepen: Hefbomen ter versterking van de controlerende taak van de gemeenteraad. Nederlandse School voor Openbaar Bestuur.
[3] Idem. Schulz, M., Frissen, P. & Schram, J. (2018). Gemeenteraden positioneren: Van professionaliseren naar politiseren. Nederlandse School voor Openbaar Bestuur.
[4] Schram, J., Twist, M. van, & Steen, M. van der. (2017). Raad en hulptroepen: Hefbomen ter versterking van de controlerende taak van de gemeenteraad. Nederlandse School voor Openbaar Bestuur.
[5] Boogers, M., & Reussing, R. (2019). Decentralisatie, schaalvergroting en lokale democratie. Bestuurswetenschappen 73(2), 22 – 46; Staat van Bestuur, 2008 – 2022. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties;De Blok, L., Boogers, M., Denters, B., van der Kolk, H., Mickler, T., Otjes, S., Sipma, T., Vis, B., Vollaard, H., Wagenaar, C., & van Zuydam, S. (2024). Aansprekend en uitdagend. Raadsleden, wethouders en burgemeesters over hun ambt in de Basismonitor Politieke Ambtsdragers 2024 (H. Vollaard, Ed.).
[6] De Blok, L., Boogers, M., Denters, B., van der Kolk, H., Mickler, T., Otjes, S., Sipma, T., Vis, B., Vollaard, H., Wagenaar, C., & van Zuydam, S. (2024). Aansprekend en uitdagend. Raadsleden, wethouders en burgemeesters over hun ambt in de Basismonitor Politieke Ambtsdragers 2024 (H. Vollaard, Ed.).
[7] Boogers, M., & Voerman, G. (2018). Rekrutering en selectie van kandidaten voor de gemeenteraadsverkiezingen in 2018: ontwikkelingen vanaf 2006 geduid.
[8] Peters, K., & Van Stipdonk, V. (2016). Hoe staat de lokale democratie in Nederland ervoor? Bestuurswetenschappen 70(4), 27 – 49; Raad voor het Openbaar Bestuur. (2020). Goede ondersteuning, sterke democratie: Over de ondersteuning van decentrale volksvertegenwoordiging. Den Haag.
[9] Hessels, J.W.M.M.J. (2018). Raad zonder raadgevers? Ambtelijke bijstand en fractieondersteuning na invoering van de Wet dualisering gemeentebestuur. Radboud Universiteit.
[10] Schram, J., Twist, M. van, & Steen, M. van der, (2017). Raad en hulptroepen: Hefbomen ter versterking van de controlerende taak van de gemeenteraad. Nederlandse School voor Openbaar Bestuur; Raad voor het Openbaar Bestuur. (2020). Goede ondersteuning, sterke democratie: Over de ondersteuning van decentrale volksvertegenwoordigingen. Den Haag.
[11] Raad voor het Openbaar Bestuur. (2020). Goede ondersteuning, sterke democratie: Over de ondersteuning van decentrale volksvertegenwoordigingen. Den Haag; Schaap, L., Kruyen, P., Hulst, M. van, & Ostaaijen, J. van, (2018). De griffier in gemeenteland. Bestuurswetenschappen 72(1), 5 – 25; Hessels, J.W.M.M.J. (2018). Raad zonder raadgevers? Ambtelijke bijstand en fractieondersteuning na invoering van de Wet dualisering gemeentebestuur. Radboud Universiteit.