In veel wederopbouwwijken is weinig sociale cohesie en veel werkloosheid. Bewoners zijn er vooral bezig met overleven. Incidenteel geld en tijdelijke aandacht zijn niet voldoende om de samenhang en deelname in deze vaak zeer diverse wijken te versterken. Meike Bokhorst pleit voor een permanente wijkaanpak voor wederopbouwwijken, zoals die ook geldt voor Rotterdam-Zuid en Den Haag Zuidwest.
In Den Haag Zuidwest voelen bewoners zich vergeten. Velen verlaten dit deel van de stad zodra ze daar de middelen toe hebben. Het is een van de armste en meest diverse gebieden van Den Haag. Burgers, vrijwilligers en professionals maken zich zorgen over de verloedering en het afglijden van de wijken door het achterblijven van investeringen. Actieve bewoners zien hun buurt verloederen en voelen zich alsof ze het afvoerputje van Den Haag zijn. Mensen met problemen worden bij elkaar gehuisvest, zonder dat er ‘echt sterke schouders’ zijn om dat te dragen. Mensen zijn bezig met overleven en zijn vaak niet betrokken bij de buurt.
Deltaplan voor samenlevingsopbouw
In 2018 waarschuwde toenmalig stadsdeeldirecteur Rene Baron dat als we niet uitkijken zich onder onze ogen een sociologische ramp voltrekt: ‘het uiteenvallen van onze samenleving.’ De buurtwerkers deden hun best om de boel bij elkaar te houden, maar volgens Baron was een deltaplan voor samenlevingsopbouw nodig. De tweedeling in Den Haag is de afgelopen twintig jaar groter geworden, omdat gedifferentieerd bouwen tegen de markt in gaat. In de herstructurering is de laatste tien jaar de klad gekomen door de economische crisis en het Vestia-debacle. Baron schreef een essay met de lessen uit de eerdere herstructurering: ‘Maak het mogelijk dat mensen met wie het ietsje beter gaat een wooncarrière kunnen maken in hun eigen buurt. Dat beschermt de sociale verbanden die er nog zijn en voorkomt dat wijken een doorgangshuis worden.’
‘Van de eerdere ambitieuze plannen op het gebied van huisvesting, werkgelegenheid en mobiliteit kwam maar weinig terecht’
Een deltaplan voor samenlevingsopbouw kwam er niet. Wel kwam er een regiodeal en een woondeal met steun van het Rijk. De gemeente Den Haag heeft ambitieuze doelen om de sociale woningvoorraad te verduurzamen, mensen uit de bijstand te helpen en de sociale cohesie te laten stijgen. De Rijksoverheid investeert samen met de gemeente elk 7,5 miljoen euro in een regiodeal om de achterstanden in Den Haag Zuidwest aan te pakken, want de opgave is ‘grootschalig, meervoudig, langdurig en zeer urgent’.
In het verleden waren er ook ambitieuze plannen voor beter wonen, werken en leven, maar de problematiek van armoede en achterstand is hardnekkig. Gebiedsontwikkelaar John van Leeuwen was in 2016 betrokken bij de plannen voor Escamp 2040, Ruimte voor de Stad. ‘Zo’n zestig buurtbewoners dachten op een gegeven moment mee,’ zegt Van Leeuwen. ‘Een prachtig initiatief, wie beter dan de bewoners zelf kunnen aangeven wat er ontbreekt. Maar van die ambitieuze plannen op het gebied van huisvesting, werkgelegenheid en vervoersmogelijkheden is maar weinig terechtgekomen.’ Met de economische crisis van 2007 ging ook de geldkraan voor herstructurering dicht. De urgentie is echter niet minder geworden. Door de gentrificatie van de centrumwijken zijn mensen met minder middelen nog meer aangewezen op de naoorlogse wederopbouwwijken.
Meervoudige problematiek
Zoals Den Haag Zuidwest zijn er vele wijken in Nederland: Amsterdam Slotervaart, Tilburg Noord, Utrecht Overvecht, Delft Buitenhof, Arnhem Presikhaaf. Net als in de wederopbouwwijken elders is de autochtone middenklasse weggetrokken en grotendeels vervangen door mensen met veel verschillende migratie-achtergronden. Deze wijken kennen een relatief hoog aandeel kwetsbare huishoudens met meervoudige problemen en achterstanden. Door toenemende diversiteit en wisseling van bewoners nemen gevoelens van verbondenheid af. Buurten die al zwak waren zijn door de komst van nieuwe kwetsbare groepen nog zwakker geworden. Volgens de koepel van woningcorporaties AEDES (2020) staan veel buurten op het punt te veranderen in probleemgebieden als we nu niet ingrijpen. Wat hebben de bewoners in die wederopbouwwijken van de overheid nodig om de negatieve spiraal te doorbreken?
‘Door de coronacrisis is er extra aandacht nodig voor groepen met gering sociaal kapitaal’
Die vraag is sinds de coronacrisis extra urgent. De rapporten over de maatschappelijke impact van COVID-19 in Rotterdam, Den Haag en Amsterdam laten zien dat juist de zwakste groepen in kwetsbare wijken het hardste getroffen worden door de coronacrisis. Respondenten met een tijdelijk contract, lager opgeleiden, laagbetaalden en mensen met een zwakke gezondheid geven veel vaker aan inkomensverlies te hebben geleden, medische zorg te mijden en minder zorg te ontvangen. Ook de stress is toegenomen, met name onder jongeren en de minima. Om te voorkomen dat kwetsbare mensen door het ijs zakken, is extra aandacht nodig voor groepen met gering sociaal kapitaal.
Blijf investeren in een programmatische wijkaanpak
De samenwerking tussen het Rijk en de gemeente in de zogenoemde regiodeals biedt verlichting voor een klein aantal probleemgebieden, zoals Rotterdam Zuid en Den Haag Zuidwest. De ambitie van deze stedelijke Regio Deals is om deze neerwaartse spiraal aan te pakken en de sociaaleconomische positie en leefbaarheid op te stuwen in de richting van het gemeentelijk gemiddelde. In Rotterdam Zuid investeren de Rijksoverheid en de gemeente samen 260 miljoen euro en is er een jarenlange samenwerken. In Den Haag Zuidwest gaat het 15 miljoen regiodealgeld. Net als bij het Nationaal Programma Rotterdam Zuid is er in Den Haag Zuidwest behoefte aan een lange-termijn-investeringsprogramma. Het Rijk en de gemeente Den Haag hebben ook aangegeven te streven naar een bijzondere Rijksstatus voor Den Haag Zuidwest en te werken aan een meerjarig partnerschap voor de stedelijke vernieuwing en verdichting. Langdurige investeringsprogramma’s zijn ook elders in Nederland noodzakelijk om verschil te maken met een permanente wijkaanpak.
‘Het is van belang dat bewoners en hun kinderen een wooncarrière kunnen maken in de eigen buurt’
In 2019 heeft de gemeente met het Rijk ook woondeals gesloten om duizenden extra huur- en koopwoningen te bouwen. Nadat eerst de klad gekomen was in de herstructurering, is er nu weer geld voor investering en vernieuwing. De overheid probeert met woondeals vooral mensen uit de middenklasse van buiten de wijk aan te trekken. Maar het is ook van belang dat bewoners en hun kinderen een wooncarrière kunnen maken in hun eigen buurt, die zij ook kunnen betalen. Dat beschermt de sociale verbanden die er nog zijn en voorkomt dat de wijk een doorgangshuis wordt. Wederopbouwwijken raken nu veel sociale cohesie kwijt, doordat mensen met wie het net wat beter gaat niet in de wijk kunnen blijven wonen. Bij sloop- en nieuwbouwprojecten in de wederopbouwwijken komen mensen niet terug, omdat het proces te lang duurt en mensen elders al gewend zijn geraakt. Daarom zijn er meer betaalbare woningen nodig voor de zittende bewoners.
Overheid als betrouwbare partner
Ook de verkoop van sociale huurwoningen kan een gunstig effect hebben op de sociale cohesie, wanneer de bestaande bewoners het eigendom van hun woning krijgen. Het idee hierachter is dat eigenaren meer investeren in hun woning en de woonomgeving. Bij zowel de herstructurering als de verkoop van sociale huurwoningen ziet het SCP ook gunstige effecten in relatie tot de criminaliteit, onveiligheidsbeleving en de tevredenheid van bewoners met de woonomgeving.
Het is voor bewoners en professionals van groot belang dat de overheid zich opstelt als een betrouwbare partner. Ambtenaren en bestuurders dienen langdurig betrokken te zijn bij de samenlevingsopbouw in de wijk en niet elke paar jaar te wisselen. Ze moeten niet alleen oog hebben voor vastgoed, maar ook voor het sociaal weefsel in de wijk. De vaste wijkprofessionals dienen niet afhankelijk te zijn van losse projectsubsidies en voldoende tijd te krijgen om te investeren in de relatie met kwetsbare mensen. Van burgers kan de gemeente niet verwachten dat ze professionele businessplannen schrijven als ze sociale initiatieven willen nemen. Het beroep op de eigen verantwoordelijkheid moet gebaseerd zijn op realistische vooronderstellingen over gedrag van mensen in kwetsbare leefomstandigheden.
Den Haag Zuidwest zal het Haagse gemiddelde niet snel gaan benaderen. Net zomin als Rotterdam Zuid wordt zoals Rotterdam, Tilburg Noord zo wordt zoals Tilburg of Utrecht Overvecht wordt zoals Utrecht. Maar met een structurele wijkaanpak, voldoende middelen en sociale netwerken kunnen deze kwetsbare wijken bewoners wel meer aan zich binden. De gemeenten staan voor de grote opgave om steden te verdichten en wijken te vernieuwen in samenwerking met de bewoners. Ze kunnen daarbij alle steun van de rijksoverheid gebruiken.
thans nog actief als examinator masteropleiding urban management, en deelnemer KennisnetwerkAmsterdam zegt
Als gepensioneerd bestuursadviseur van het Amsterdamse gemeentebestuur voor o.a. het grotestedenbeleid en later de wijkaanpak ondersteun ik het pleidooi voor een permanente wijkaanpak in de wederopbouwwijken en andere probleembuurten in de steden. Ik mis echter het besef dat het alleen lukt indien de overheid de bewoners als volstrekt gelijkwaardige partners behandelt, en als de overheden en corporaties hun paternalistische houding laten varen. De sociale netwerken achter de voedselbanken laten zien hoe sterk de sociale kracht is van betrokken inwoners. Zij gebruiken subsidies goed, maar hebben meer last dan gemak van de bureaucratie en de verkokering van de goedwillende ambtelijke professionals.