Schijnvrijheid in de samenleving, kan dat niet anders?

Aan vrijheid wordt een hoge waarde toegekend. Je zou zelfs kunnen zeggen dat een bestaan zonder vrijheid geen menselijk bestaan is. Maar hoe vrij zijn mensen eigenlijk?

Mensen zijn namelijk geneigd elkaar allerlei beperkingen op te leggen, ook in onze zogenaamd vrije westerse landen. Er zijn vele omschrijvingen en vormen van vrijheid. Centraal staat: dat je vrij (ongebonden, niet beperkt of onderworpen) bent om te doen en laten wat je wilt, zeggen wat je wilt en geloven wat je wilt (Wikipedia). Echter, zonder een ander kwaad te doen of zijn/haar vrijheid te beperken. Het is dus geen absolute vrijheid van denken en handelen maar ook medeverantwoordelijkheid voor anderen.
De vraag is of het beperken van vrijheden in allerlei vormen niet zodanig is doorgeschoten dat de persoonlijke vrijheid onvoldoende tot zijn recht komt. We geven een aantal voorbeelden die dat laten zien. En vervolgens knopen we hieraan enkele aanbevelingen vast die zullen leiden tot meer vrijheid, zonder dat dit tot schade hoeft leiden voor anderen of voor de samenleving als geheel.

Complex systeem van wetten
Een complex systeem van wetten en regels legt burgers aan banden en werpt voor ondernemers nogal wat hindernissen op. Die wetten/regels zijn gemaakt om de schade te voorkomen die onbeperkte vrijheid met zich mee zou brengen. Echter, een substantieel deel is overdreven gedetailleerd of zelfs overbodig. Allerlei initiatieven die burgers en bedrijven graag zouden willen nemen worden daardoor in de kiem gesmoord.

Een complex systeem van wetten en regels legt burgers aan banden en werpt voor ondernemers nogal wat hindernissen op

Het sociaaleconomische beleid van overheden zorgt voor een grote maatschappelijke ongelijkheid, die mensen met een laag inkomen uitermate beperkt in hun vrijheid en mensen met een modaal inkomen weinig ruimte overlaat. Ook in landen met een betrekkelijk platte inkomensverdeling is de ongelijkheid erg groot, temeer omdat de vermogensongelijkheid steeds groter wordt. Alleen rijke mensen genieten een ruime mate van vrijheid.
Ruimtelijke beperkingen maken dat mensen langs gebaande paden moeten, omdat het platteland is ingenomen door landeigenaren die je niet graag zien langskomen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat loslopende dieren meestal meer ruimte krijgen dan mensen. Daar komt nog bij dat de ruimte die auto’s opeisen allerlei beperkingen oplevert voor andere verkeersdeelnemers. Het vrije gevoel dat wandelaars graag zouden ondervinden wordt dan ook nogal gehinderd.

Grote bedrijven
Wie een woning zoekt, krijgt te maken met eigenaren van onroerend goed die de hoofdprijs vragen, met projectontwikkelaars die van gemeenten bijna altijd voorrang krijgen en met ingewikkelde bouwregels… Als er al een stukje bouwgrond ter beschikking komt.
Met name grote bedrijven oefenen een zodanige macht uit dat consumenten er zelfs door in problemen kunnen komen, ondanks allerlei regels die deze macht proberen in te dammen. Consumenten worden bovendien gedwongen mee te betalen aan allerlei reclameachtige activiteiten waar ze niet om hebben gevraagd (onzinnige tv-reclame, zegeltjes, prullaria) en waarmee onder meer sommige artiesten en sporters absurd hoge inkomsten weten binnen te slepen. Ook worden consumenten gedwongen mee te betalen aan overwinsten die een beperkt aantal mensen rijk maakt (waarmee die zich een stuk vrijer kunnen gedragen dan een gewone consument).

Maatschappelijke instellingen en criminelen
Maatschappelijke instellingen, zoals vakbonden en werkgeversorganisaties, oefenen onder meer nogal wat macht uit via cao-afspraken die vervolgens algemeen verbindend worden verklaard. Als beschermers van de oude economische structuur willen ze bovendien de nieuwe netwerkeconomie graag onder de duim te houden. Daarom proberen ze zoveel mogelijk grip te krijgen op zzp’ers, onder meer door ze af te schilderen als schijnzelfstandigen en door ze te verwijten dat ze zich te weinig verzekeren. Maar zzp’ers willen juist graag gevrijwaard worden van hun bemoeienis. Criminelen oefenen bij hun slachtoffers dwang uit, terwijl ze zichzelf niet gebonden achten aan wettelijke regels, laat staan morele regels. Criminelen genieten veel meer vrijheid dan gewone burgers (illegaal natuurlijk, maar feitelijk is het wel zo), terwijl hun slachtoffers het beetje vrijheid dat ze nog hadden wordt ontnomen, zelfs in die mate dat ze soms levenslang met de gevolgen moeten leven, terwijl criminelen na verloop van tijd weer vrijkomen, als ze al worden gepakt.

Godsdiensten, dictators en sociale druk
Godsdiensten en sektes oefenen een grote dwang uit op hun volgelingen. Soms is die dwang zelfs absoluut en worden ook niet-volgelingen lastiggevallen of zelfs gestraft voor hun ongeloof. Soms ook worden mensen bedreigd als zij zich aan een godsdienst of sekte zouden willen onttrekken. Godsdienstvrijheid is op dit punt blijkbaar een misleidend begrip.

Godsdienstvrijheid is blijkbaar een misleidend begrip

Dictators hebben een zodanige macht, dat ze hun onderdanen in hoge mate kunnen onderdrukken, terwijl zij zichzelf allerlei vrijheden permitteren. Dat geldt soms ook voor democratisch gekozen machthebbers, met name als ze te lang aan de macht blijven. Macht is nodig om een samenleving in goede banen te leiden, maar machtswisselingen zijn nodig om de perverse effecten van macht tegen te gaan.
Dan zijn er natuurlijk ook nog allerlei vormen van sociale druk die mensen in hun vrijheid beperken. Daardoor voelen mensen zich nogal eens gedwongen dingen te doen die zij eigenlijk liever niet zouden doen of om dingen na te laten die ze juist graag zouden willen nastreven.

Gevangenis in plaats van paradijs
Een menselijke samenleving lijkt zo meer op een gevangenis dan op een paradijs. Misschien wordt vrijheid zo belangrijk gevonden juist omdat we zo weinig vrijheid ervaren. Een van de weinige uitlaatkleppen die mensen nog hebben is de vrijheid van meningsuiting, waarbij moet worden vermeld dat die in heel wat landen ook nog eens aan banden ligt.
Het is geen wonder dat er zo ongebreideld van het internet gebruik wordt gemaakt om van alles en nog wat te roepen, hetgeen overigens een weinig fraai beeld oplevert van de wijze waarop mensen van deze vrijheid gebruik maken. Je zou bijna geneigd zijn die vrijheid dan ook maar aan banden te leggen, want blijkbaar kunnen mensen toch niet zo goed omgaan met deze vrijheid. Aan de andere kant is het maar goed dat er zo’n uitlaatklep is. Dat is altijd beter dan wanneer mensen om zich heen gaan slaan.

Ontsnappen
Je kunt je afvragen of dit allemaal niet anders zou kunnen. Er zijn heel wat mensen die zich graag aan de soms verstikkende druk van de samenleving zouden willen onttrekken. In toenemende mate proberen individuen of groepen op uiteenlopende manieren (denk aan migratie, digitale uitsluiting, zelfvoorzienend worden, zichzelf als autonoom bestempelen) te ontsnappen aan de door hen als knellend en vrijheidsbeperkend ervaren omgeving.

Gemakkelijke oplossingen om de nadelen van vrijheidsbeperking te verminderen zijn er waarschijnlijk niet

Maar dat gaat niet zomaar want mensen zijn nogal afhankelijk van elkaar om in allerlei behoeften te kunnen voorzien. Wie denkt dat het zou kunnen lukken in betrekkelijk kleine communes (om dit oude woord van stal te halen) zou eens te rade moeten gaan bij mensen die dat al eens hebben geprobeerd. Niet alleen mislukken zulke communes nogal eens wegens ruzie tussen de deelnemers, maar ook zijn dergelijke kleine gemeenschappen misschien nog wel verstikkender dan de grote samenleving.

Sleutels naar meer vrijheid
Gemakkelijke oplossingen om de nadelen van vrijheidsbeperking te verminderen zijn er waarschijnlijk niet, maar in de bovengenoemde voorbeelden zit in alle gevallen ook een sleutel naar meer vrijheid. Het volgende rijtje verbeteringen kan dat illustreren:

• Wetgeving ontdoen van onnodige details en overbodige regels levert heel wat vrijheid op. Een toets op onnodige vrijheidsbeperking voordat nieuwe regelgeving wordt ingevoerd kan voorkomen dat er nieuwe onnodige beperkingen ontstaan. Meer beroep doen op het zelf-organiserend vermogen van burgers en bedrijven is veelal een goed alternatief voor regelgeving.
• Een basisinkomen geeft de meeste mensen beduidend meer vrijheid dan ze nu ervaren.
• Een wet die wandelaars ruimte biedt (zoals in Schotland) levert veel ruimtelijke vrijheid op.
• Meer mogelijkheden geven voor zelfbouw verruimt de woningmarkt.
• De concurrentiekracht van kleine bedrijven kan worden vergroot door oneigenlijke privileges van het grootbedrijf op te heffen.
• Het niet langer algemeen verbindend verklaren van cao’s leidt tot een grotere vrijheid op de arbeidsmarkt.
• De macht van criminelen kan worden beperkt door de productie van softdrugs te legaliseren en de verkoop uit het criminele circuit te halen.
• Het verbieden van het toepassen van dwang door godsdiensten en sektes geeft mensen meer vrijheid om echt te kiezen of om zich al of niet bij zo’n organisatie aan te sluiten.
• Onderdrukkende machthebbers kunnen enigszins worden ingetoomd via economische sancties.
• Onnodig hoge sociale druk en prestatiedruk kunnen worden bestreden door er meer aandacht aan te schenken, bijvoorbeeld op scholen en op de werkvloer.

Dit is natuurlijk gemakkelijk opgeschreven, maar zal bepaald niet gemakkelijk kunnen worden gerealiseerd, want bestaande belangen en politieke krachten werken oplossingen enorm tegen. Zelfs ‘liberale’ partijen zijn overwegend tegen dit soort maatregelen. Het zou dan ook mooi zijn als er een echt liberale partij komt, met een breed programma dat bestaat uit het type oplossingen dat hierboven wordt genoemd. Als zo’n partij succesvol zou zijn, zou dan het risico kunnen ontstaan van losbandigheid? Dat moeten we te zijner tijd maar bekijken. Aangezien politieke macht en maatschappelijke vrijheid elkaars natuurlijke tegenpolen lijken te zijn, is het veeleer de vraag of zo’n nieuwe partij, als die al een kans krijgt, zich blijvend zou inzetten voor meer vrijheid.