Stop het ongeremde eigenbelang in de economie

Welbegrepen eigenbelang is op zichzelf een goed werkende prikkel voor een gezonde economie, stellen Peter van Hoesel en Rob van Engelenburg. Ongeremd eigenbelang leidt echter tot allerlei ongewenste verschijnselen die de samenleving steeds meer lijken te ondermijnen.

Hoewel het ondermijnende effect van ongeremd eigenbelang door velen wordt onderkend, ook in de politiek, wordt er weinig ondernomen om dit tegen te gaan. Dat is ook niet zo makkelijk, want economische structuren, inclusief de wetgeving die deze structuren beschermt, zijn stevig verankerd in de samenleving. Trekken van grenzen waarbinnen bedrijven mogen opereren is bovendien een lastige opgave, alleen al de snelheid van technologische veranderingen zorgt voortdurend voor nieuwe puzzels. Bedrijven kunnen dus op allerlei manieren hun gang gaan. Maar daarbij zou de vraag kunnen worden gesteld welk gedrag als grensoverschrijdend is te bestempelen.
Als je wat zou willen doen aan grensoverschrijdend economisch gedrag is het van belang die ongewenste verschijnselen nader onder ogen te zien. Daarom zetten we ze hieronder op een rijtje. Daarna proberen we de vraag te beantwoorden waar het wenselijk zou zijn om grenzen te trekken en hoe je ervoor kunt zorgen dat bedrijven binnen die grenzen blijven.

Voordringen, opdringen en verdringen
Sinds het internet wereldwijd is gaan functioneren is dit verschijnsel sterk gegroeid. Platformbedrijven zoals Airbnb, Uber en Booking dringen voor op het internet met systemen die aan ransomware doen denken. Bedrijven en zelfstandigen die de feitelijke diensten leveren betalen hoge tarieven voor de tussenkomst van deze platformbedrijven.
Grote internetbedrijven zoals Google en Facebook leven van reclamegelden. Bedrijven die reclame willen maken kunnen nauwelijks om die giganten heen. Minder reclame maken wordt als riskant beschouwd, want om producten/diensten te kunnen verkopen heb je aandacht van consumenten nodig, zeker als het gaat om minderwaardige producten, want goede producten kunnen tenminste nog terugvallen op mond-op-mond reclame.
Consumenten worden daarom overspoeld met reclame, waarbij het de vraag is wat er nog van doordringt tot consumenten. Uiteindelijk betaalt de consument wel de prijs voor al die reclame, waarvan de opbrengst vooral bij die grote internetbedrijven belandt.
Grote bedrijven, denk bijvoorbeeld aan Walmart en Amazon, lijken uit te zijn op alleenheerschappij, waarbij kleine bedrijven van de markt worden verdreven. Of dat in het belang is van consumenten is de vraag, want op een gegeven moment heb je als consument weinig keuzemogelijkheden meer.
Internet werd aanvankelijk gezien als een kans voor kleinere bedrijven om beter te kunnen communiceren met de voor hen relevante wereld, maar dat voordringgedrag verhindert dit inmiddels nogal. Er is nauwelijks regelgeving die daar wat aan probeert te doen.

Afromen
Beleggers, flitskapitalisten, hedgefondsen en investeringsmaatschappijen romen zoveel mogelijk geld af van de economie, zonder daarvoor enige toegevoegde waarde te leveren. Kapitaal verschaffen is op zichzelf nuttig, bijvoorbeeld zoals het gebeurt in familiebedrijven waarbij het wordt ingezet om te kunnen innoveren of om een hogere toegevoegde waarde te kunnen leveren. Maar als kapitaal alleen maar wordt gebruikt als geldmagneet, dan is dat vooral schadelijk en bepaald niet nuttig.
Grote bedrijven passen allerlei fiscale trucs toe om zoveel mogelijk geld te kunnen uitkeren aan hun aandeelhouders. Ze lenen desnoods extra geld om extra dividend uit te kunnen keren of om eigen aandelen in te kopen. De rente op die leningen is ook nog eens aftrekbaar. De kosten hiervan moeten worden goedgemaakt via de prijzen die consumenten betalen. En als een bedrijf in financiële problemen zou komen wordt vervolgens gesnoeid in met name de personeelskosten of wordt steun gevraagd aan de overheid.
Beleggers in onroerend goed romen zoveel mogelijk geld af van hun huurders. Ondernemers in winkelstraten of -centra en woninghuurders in grote steden betalen de hoofdprijs. De inkomstenbelasting in box 3 zorgt bovendien voor een schappelijk tarief voor de verhuurders. Als een belegger voldoende schulden kan laten zien in vergelijking met de waarde van zijn/haar bezittingen betaalt hij/zij zelfs nul procent inkomstenbelasting. De wetgever heeft dat blijkbaar zo gewild, maar daarbij kan de vraag worden gesteld of de wetgever zich de effecten hiervan wel voldoende heeft gerealiseerd.

Misleiden
Tal van producten en diensten worden aan de man gebracht met behulp van misleidende informatie. De werking van allerlei middeltjes die je bij de drogist kunt kopen wordt meestal fors overdreven. Financiële ‘producten’ lijken aantrekkelijk maar bevatten nogal eens verraderlijke trekjes met grote nadelen. Veel vakantiebestemmingen worden rooskleuriger beschreven dan ze in werkelijkheid zijn. Bij goedkope kleding krijg je niet te horen dat dit te danken is aan onderbetaling van werknemers. Consultants omgeven zich met een aura van kennis dat meestal minder voorstelt dan het lijkt.
Voor klanten is het lastig om misleiding te doorzien, niet alleen omdat controle van al die informatie ingewikkeld is maar ook omdat ze meer gericht zijn op het beloofde resultaat en minder op de relatie tussen het product en dat beoogde resultaat.
Objectieve voorlichting aan consumenten lijkt tegenwoordig moeilijk te vinden. Op het internet is vast goede informatie te vinden, maar die lijkt te worden overstroomd door alle misleidende informatie die de overhand heeft weten te krijgen. Het ‘vrije internet’ wordt als gezegd nauwelijks gereguleerd, waardoor de verwarring bij consumenten inmiddels groter is dan ooit. Bekende Nederlanders worden nogal eens ingezet bij reclameboodschappen, ook wanneer het gaat om misleidende informatie, waarmee consumenten nog wat meer op het verkeerde been worden gezet.

Uitputten
De economie is nog lang niet circulair. Hergebruik van spullen, herwinnen van grondstoffen uit afval, biologische landbouw en opwekken van duurzame energie neemt allengs toe, maar nog lang niet voldoende. Het is nog steeds goedkoper om de aarde verder uit te putten. Je bent als producent dan een dief van de eigen portemonnee als je het milieuvriendelijker wilt doen zolang andere producenten je blijven beconcurreren met goedkopere methoden. En consumenten zijn meestal ook niet zo idealistisch dat ze een hogere prijs willen betalen voor milieuvriendelijke producten. Aansporingen om milieubesparend te leven helpen bar weinig. Milieuheffingen zijn nog steeds niet hoog genoeg om hiervoor te compenseren. Handel in vervuilingsrechten maakt het er trouwens bepaald niet beter op. Gas aanmerken als ‘groene energie’ werkt ook niet in de goede richting.

Uitbuiten
De meeste mensen krijgen weinig betaald in verhouding tot de waarde die ze produceren. Daarmee ondersteunen ze de in verhouding hoge vergoedingen voor mensen aan de bovenkant van de arbeidsmarkt en de hoge uitkeringen aan beleggers en aandeelhouders. Aangezien de macht vooral wordt uitgeoefend door beter betaalden lukt het nauwelijks om tot meer evenwichtige verhoudingen te komen. ‘One man, one vote’ geldt alleen bij verkiezingen en heeft verder weinig te betekenen.
Vakbonden doen wel hun best op dit gebied, maar dat heeft nog steeds niet geleid tot substantiële veranderingen. Jongeren, die nota bene het meeste last hebben van die scheve verhoudingen, geloven bovendien niet erg meer in vakbonden. Misschien is uitbuiting een overdreven uitdrukking als je ons land vergelijkt met veel andere landen, maar dat mag onze ogen niet sluiten voor zulke onevenwichtigheden.
Het advies van de commissie Borstlap omtrent arbeidsverhoudingen lijkt een opmaat te geven in de goede richting, maar de eerste reacties daarop waren niet hoopgevend en sinds het uitbrengen van dat advies is er nog steeds weinig of niets veranderd.

Verslaven
Veel producten en diensten werken verslavend. Dat kan schadelijke gevolgen hebben voor de gezondheid, welzijn en welvaart van degenen die niet in staat zijn hun verslaving te beheersen. Een beetje verslaafd zijn we allemaal wel, denk bijvoorbeeld maar aan: computerspelletjes, spannende series, gokken, genotmiddelen, reizen. Bedrijven die zulke producten en diensten op de markt brengen proberen voor zoveel mogelijk verslaving te zorgen, dat is nu eenmaal hun verdienmodel. Met als gevolg een groot aantal mensen dat problemen krijgt met hun verslaving. En die problemen worden vervolgens afgewenteld op de samenleving als geheel.

Verspillen
Het is gemakkelijker om nieuwe producten te kopen dan oude te repareren. Het overaanbod in winkels en op het internet verleidt tot veel zinloze aanschaffingen. Veranderingen in de mode leiden tot vervanging van modegevoelige spullen zoals kleding en meubels. Producten met een lage kwaliteit houden het veel minder lang vol dan producten met een hoge kwaliteit. Bruikbare apparaten worden ingeruild voor nieuwe als die net wat meer kunnen. Niet-geïsoleerde gebouwen gebruiken onnodig veel energie. Te veel voedsel wordt nog steeds weggegooid. Onveilige producten kunnen forse schade veroorzaken met onnodige verspilling als gevolg. Consuminderen staat met dit alles op gespannen voet.

Verdienen aan ingewikkelde regelgeving
Er zijn heel wat beroepen waar veel geld wordt verdiend doordat de samenleving wordt opgezadeld met nodeloos ingewikkelde regelgeving. Denk bijvoorbeeld aan juristen, consultants, accountants, actuarissen, toezichthouders, controleurs en handhavers. De complexiteit van de regelgeving is voor hen een aantrekkelijk verdienmodel geworden. Helaas betalen gewone burgers en kleine bedrijven het gelag. Vereenvoudiging van regelgeving zal door degenen die baat hebben bij ingewikkelde regels niet worden toegejuicht, maar zou wel een zegen zijn voor de samenleving als geheel.

Is er nog meer?
We hebben het nog niet over crimineel gedrag gehad, dat wel een combinatie lijkt van bovengenoemde verschijnselen. Hoewel het onwettig is blijkt het lastig in te tomen, onder meer omdat het opsporen ervan wordt belemmerd door wettelijke regels (die door criminelen totaal worden genegeerd).

Wat valt hieraan te doen?
Aangezien al dit soort economisch gedrag gedreven wordt door het geld dat ermee wordt binnengehaald ligt met name daar de sleutel tot oplossingen die zulk gedrag intomen.
Dat moeten dan wel krachtige maatregelen zijn, want beperkte maatregelen (zoals een laag belastingtarief of een geringe boete) hebben nauwelijks effect zolang de kosten daarvan in het niet vallen vergeleken met de winsten die ermee worden gemaakt. Zachte maatregelen zoals integriteitscodes, een reclamecodecommissie, morele appèls en voorlichting hebben als zodanig een verwaarloosbaar effect, ze kunnen alleen helpen als er daarnaast krachtige financiële prikkels zijn. De maatregelen moeten niet alleen krachtig zijn, maar ook effectief, dus ontduiking en ontwijking moet weinig kansrijk tot kansloos worden gemaakt. Ze moeten bovendien efficiënt zijn, anders wordt de samenleving geconfronteerd met extra financiële lasten.
In het geval van platformbedrijven kun je denken aan een maximumpercentage dat gestoeld is op de toegevoegde waarde die wordt geleverd. Dat zou per branche kunnen worden uitgezocht, maar een algemeen plafond van bijvoorbeeld 10 procent is makkelijker te hanteren. Verder moeten ondernemingen en zelfstandigen die gebruik maken van een platformbedrijf eventuele overtredingen simpelweg kunnen melden bij een toezichthouder.
Bij reclame kun je denken aan het invoeren van een algemene reclamebelasting boven de Btw. Dat biedt de overheid tevens een nieuwe belastinggrondslag. Om te voorkomen dat de burger deze belasting krijgt doorgeschoven in de prijzen van producten zouden de inkomsten hiervan volledig moeten worden gebruikt om de Btw zelf te verlagen.
Afroommechanismen kunnen worden tegengegaan door transactieheffingen in te voeren, door rente op bedrijfsleningen niet langer aftrekbaar te maken, door de belasting op inkomen uit vermogen op hetzelfde niveau te brengen als de belasting op inkomsten uit arbeid.

Boetes en heffingen
In het geval van misleidende producten kunnen boetes worden geheven waarbij de bewijslast bij de producent ligt, dus niet bij de consument. Meldingen bij een toezichthouder door consumenten moet makkelijk verlopen, zodat er effectief kan worden opgetreden.
Ter stimulering van duurzaamheid liggen (veel) hogere milieuheffingen dan de bestaande voor de hand. En dat moet dan gaan gelden voor alle vervuilende producten/diensten, dus bijvoorbeeld ook voor vliegreizen.
Uitbuiting kan worden voorkomen door een voldoende hoog minimum uurtarief in te voeren. Recent is daar al wat aan gedaan, maar dat tarief zou nog een stuk verder omhoog moeten om uitbuiting helemaal uit te bannen.

Doorberekenen en belasten
Verslaving kan worden teruggedrongen door de zorgkosten die hier het gevolg van zijn volledig door te berekenen aan de bedrijven die verslavende producten/diensten aanbieden.
Dat is administratief gezien geen eenvoudige maatregel, dus ook de kosten daarvan dienen eveneens te worden betaald door deze bedrijven. Probleem hierbij is uiteraard, dat veel verslaving langs illegale weg wordt veroorzaakt, daarbij zou helpen om momenteel illegale verslavende middelen zoveel mogelijk te legaliseren en te reguleren.
Onnodige aanschaffingen kunnen worden tegengegaan door de prijs van nieuwe spullen te verhogen met alle kosten die gemoeid zijn met het verwerken van oude spullen. Daarvoor moet dan wel duidelijk worden gemaakt om welke producten het dan gaat. Denk bijvoorbeeld aan kleding, meubels, apparaten.
Energieverspilling kan worden tegengegaan door enerzijds hogere belasting op energie te heffen en anderzijds financiële steun te bieden bij investeringen die tot besparing leiden. Dat gebeurt al wel in zekere mate, maar dat kan nog een stuk consequenter en structureler. Wat ook zal helpen is meer transparantie van energiemaatschappijen over hun tarieven en contracten.
Bij voedselverspilling is het lastig om harde maatregelen te bedenken, hierbij moet je het hebben van voorlichting en nudging (duwtjes in de goede richting), wat door de overheid zou kunnen worden betaald. Voedselproducenten zouden kunnen worden verplicht op verpakkingen aan te geven hoe je verspilling kunt voorkomen.
Producten en diensten die schade veroorzaken kunnen worden aangepakt met hoge boetes, waarbij de bewijslast bij de producent ligt. Voor consumenten moet het makkelijk worden gemaakt om schadelijke producten te melden bij een toezichthouder die vervolgens de verplichting heeft daar serieus op in te gaan.

Eenvoud en preventie
Ingewikkelde regels vervangen door eenvoudiger regelgeving zal leiden tot forse kostenbesparingen voor burgers, bedrijven en de overheid. Door een ‘vereenvoudigingswet’ in te voeren, die het veel makkelijker maakt om overbodige of nodeloos ingewikkelde regels af te schaffen of te vervangen door eenvoudige regels, kan de bestaande rigiditeit van het regelsysteem worden doorbroken.
Criminaliteit kan onder meer worden tegengegaan door preventief beslag op vermogens van twijfelachtige herkomst, waarbij de bewijslast ligt bij degenen die dit vermogen bezitten. Waarschijnlijk nog effectiever is het terugdringen van het verdienmodel van illegale producten en diensten via legalisering en regulering.

Politieke onwil
Het probleem is niet zozeer dat er geen effectief beleid te bedenken is, maar dat er onvoldoende politieke wil is om straffe maatregelen te nemen, onder meer uit vrees voor minder economische groei. Kortetermijndenken overheerst, de politiek mag zich langzamerhand wel eens gaan afvragen hoe de lange termijn weer in zicht kan worden gebracht. Regeren is vooruitzien, zo werd vroeger wel gezegd.
Zolang de politiek dit niet doet, wekt ze de schijn dat ze al dit ongewenste gedrag gedoogt, wat eerder versterkend werkt op onwenselijk gedrag dan ontmoedigend.
We beseffen dat we hiermee wel erg veel tegelijk naar voren brengen, wat het risico met zich meebrengt dat beleidsmakers er vooral moedeloos van worden. Maar dat neemt niet weg, dat het hoog tijd wordt om grenzen te gaan trekken waarmee het ongeremde eigenbelang in de economie kan worden ingetoomd.