Ungoverning, een alarmerend boek over de Amerikaanse democratie

In de VS gebeuren dingen die tot voor kort geen naam hadden en zelfs onvoorstelbaar waren: de opzettelijke, van bovenaf geleide vernietiging van de centrale overheid door een democratisch gekozen president. De bedaagde politicologen Russel Muirhead (Darthmouth College) en Nancy Rosenblum (vh. Harvard) hebben dit tot thema gemaakt van hun boek Ungoverning.^[1]

Beeld: Shutterstock

Het begrip Ungoverning behoort tot de verontrustend groeiende categorie van de democratische erosie.^[2] Het bijzondere ervan is dat de overheid niet alleen wordt omgevormd en naar de eigen hand gezet (zoals onder andere in Hongarije) maar wordt ontmanteld en onklaar gemaakt. Na ungoverning is regeren in de gebruikelijke zin niet meer mogelijk want de instellingen en middelen daartoe bestaan niet langer. ‘Ungoverning … is an attempt to make government not work’ (p. 7). Over democratie hoeven we het dan al eigenlijk niet meer te hebben.

Trump II
Het boek heeft een bijzondere structuur. Het kent drie denklijnen die in de loop van het boek ontwikkeld en met elkaar verbonden worden. In elk hoofdstuk keren de drie lijnen terug, in de een wat nadrukkelijker dan in de andere. De eerste lijn is die van de definitie van het begrip ungoverning en de uitwerking daarvan. De tweede lijn beschrijft het normale regeren zoals dat in de afgelopen decennia is gegroeid. Met deze lijn wordt het (vaak schrille) contrast ten opzichte van ungoverning getekend. De derde lijn beschrijft doen en laten van Trump en de recente ontwikkeling van het denken in de Republikeinse Partij.
In deze bespreking richt ik mij vooral op de eerste lijn. Goed om te melden is dat het boek is verschenen voor de presidentsverkiezingen van november 2024. Alles wat gezegd en gebeurd is in het pas begonnen Trump II-tijdperk is daarmee niet meegenomen. De namen Musk en Vance komen niet voor in dit boek. Wie het boek nu in 2025 leest zal echter al snel Musk en zijn DOGE voor ogen krijgen.

Raw power
Verzwakken, aantasten, aanvallen en afbreken zijn de werkwoorden van ungoverning. Doelwitten zijn expertise, bestuurlijke ervaring en specifieke inhoudelijke deskundigheid, en de gangbare uitgerijpte procedures. De middelen: het kapen, omzeilen, of afbreken van overheidsorganisaties, en het afschaffen van regels, voorschriften en programma’s (pp. 6-7 en pp. 34-42). ‘Administrative procedures are thrashed. Knowledgeable personnel are embattled – fired or sidelined, vilified, and threatened’ (p. 52). Fysiek geweld wordt niet zozeer gebruikt of aangemoedigd, als wel getolereerd, verontschuldigd en vergoelijkt.
Het klassieke voorbeeld is de aanval op het Capitool van 6 januari 2021 door een meute Trump-aanhangers. Een ander voorbeeld is het persoonlijk belagen, bedreigen en intimideren van functionarissen en vrijwilligers die bij verkiezingen betrokken zijn (pp. 122-125 en pp. 156-161). Raw power hangt voortdurend in de lucht.

Raw power hangt voortdurend in de lucht

Ungoverning wordt gedreven door een maatschappelijke en politieke beweging die meent (of gelooft) dat regeren zonder overheid mogelijk is (75-112). Zij verwijzen naar de tijd van de Founding Fathers en De Tocqueville 200-250 jaar geleden toen van een overheidsapparaat in de gebruikelijke betekenis geen sprake was. Zij wijzen erop dat het ontwikkelen en uitbouwen van zo’n apparaat een onderneming van Democraten is geweest: progressieven rond de vorige eeuwwisseling, Roosevelt en de New Deal in het midden van de 20^e eeuw, en Democratische presidenten van Kennedy tot en met Obama in een recenter verleden. Op deze redenering valt het een en ander af te dingen, maar het legitimeert de Republikeinen om zich tegen de overheid af te zetten. ‘The administrative state is the definition of tyranny’ (p. 187).

Ondergeschikt personeel
Op LinkedIn heeft de in Amerika opgeleide Oostenrijkse politicoloog Reinhard Heinisch de samenstelling van deze Republikeinse beweging geschetst. Allereerst postliberalen rond J.D. Vance die fundamentalistisch-katholieke en militant-christelijke staatsopvattingen huldigen, voorts rechts-nationalistische populisten die verwant zijn met de Duitse AfD en de Oostenrijkse FPÖ. En tenslotte de ‘techno-rechtsen’ die streven naar een ‘permanent disruptieve, libertaire, postdemocratische heerschappij van de innovatieve cleveren, in het bijzonder de Techgenieën’ (LinkedIn, 26 februari). Zij hebben een uitgesproken individualisme gemeen, hechten sterk aan het vrije ondernemerschap,^[3] en zijn vandaaruit voorstanders van lage belastingen en een kleine overheid.^[4]
Trump en zijn intellectuele entourage passen bij hen omdat hij streeft naar persoonlijke heerschappij. Het presidentschap is niet een ambt dat aan regels en termijnen gebonden hoort te zijn, maar een persoonlijk privilege voor wie de verkiezingen wint (pp. 65-69) en dus naar eigen inzicht mag heersen, regeren en beslissen. Wat er na ungoverning nog overblijft aan ambtenaren en overheidsorganisaties treedt in deze opvatting toe tot het ondergeschikte personeel van deze zonnekoning: ‘mijn’ leger, ‘mijn’ politie, ‘mijn’ et cetera. Het is de ironie van de geschiedenis dat de Amerikaanse Grondwet definitief wilde breken met de monarchie, toch zo’n interpretatie van het ‘monarchale’ presidentschap niet in de weg staat (184-192).

Drie uitkomsten
Wat zou de uitkomst kunnen zijn van een tijdje ungoverning? Muirhead en Rosenblum gaan hier niet systematisch of samenvattend op in, maar aan hun boek ontleen ik drie mogelijkheden, die ook in combinatie kunnen optreden. Uitkomst 1 is fragmentatie. Sommige staten zullen het wegvallen van de nationale overheid in hun eigen jurisdictie willen opvangen en compenseren, terwijl andere het destructieve werk juist overnemen en voortzetten (p. 163).

80 Procent van de Amerikanen woont in zogeheten trifecta-staten

Relevant is hierbij op te merken dat 80 procent van de Amerikanen in zogeheten trifecta-staten woont. D at wil zeggen dat zowel het gouverneurschap, de senaat als de volksvertegenwoordiging in handen zijn van één partij (p. 139). Dit zijn geen eenpartijstaten want de heersende kleur kan bij verkiezingen wisselen. Op dit moment zijn er 23 Republikeinse (‘Rode’) trifecta’s, 15 Democratische (‘Blauwe’), en 13 gemengde.^[5] Bij dit patroon past de recente melding dat ‘Blauwe’ staten ontslagen of bedreigde federale ambtenaren proberen over te halen om bij hen in dienst te treden (NYT, 17 maart).
Uitkomst 2 is die van de president-koning zoals hierboven aangestipt. De president kan geheel naar eigen inzicht regels maken en wijzigen, organisaties instellen en opheffen, en personeel aanstellen en ontslaan. Het aanroepen van de zogeheten Unitary Executive Doctrine wijst op dit scenario (pp. 188-192).
Uitkomst 3 wordt ‘neo-feodalisme’ genoemd, ‘the private seizure of what were regulatory state functions’ (p. 180). Bedrijven heersen waar eerder overheidsdiensten waren, met alle gevolgen voor de rechtspositie van burgers van dien (180-183). Wat de uitkomst ook zal zijn, die is naar Nederlandse maatstaven weinig aantrekkelijk, en weinig democratisch vanuit het oogpunt van liberale democratie. De VS zouden wegzakken, in termen van het in de politicologie gezaghebbende V-dem Instituut, van een volledige ‘liberale democratie’ (zoals in West-Europa) naar een minimalistische ‘electorale democratie’ (zoals in Latijns-Amerika) of zelfs een ‘electorale autocratie’ (zoals Rusland).^[6]

Pijn doen
Waarom is dit alarmerende boek relevant voor Nederland? Ungoverning is in de eerste plaats een Amerikaanse binnenlandse aangelegenheid.[7] Alleen, de VS zijn altijd de grootste en belangrijkste bondgenoot van ons land geweest, waarmee wij in alle mogelijke opzichten verweven zijn, en het land gold decennialang als het schoolvoorbeeld van een democratie bij uitstek. Dat gaat dus pijn doen.
Kan ungoverning ook in Nederland optreden? Zeker niet op korte termijn, meen ik. De institutionele, politieke, juridische en culturele verschillen zijn daarvoor te groot. Er zijn hier geen ingangen of aanknopingspunten voor een agressief, grootschalig, en niets ontziend project van ungoverning. Althans, ik zie die niet. Nee, landen met een presidentieel systeem en/of een tweepartijenstelsel lijken op het eerste oog meer vatbaar voor pogingen tot staatsafbraak.

Voetnoten
^[1] Russell Muirhead & Nancy L. Rosenblum (2024) Ungoverning. The Attack on the Administrative State and the Politics of Chaos. Princeton/Oxford (264 blz.). Ik dank Rob Hoppe die op LinkedIn zijn lezers herhaaldelijk en met klem op dit boek heeft gewezen.
^[2] ‘Liberal democracies have become the least common regime type in the world, a total of 29 in 2024. Nearly 3 out of 4 persons in the world – 72% – now live in autocracies’ (V-dem Democracy Report 2025, 9)
^[3] Zij “vergeten” echter vaak de grote stimulerende en subsidiërende rol die de overheid in de startfase van deze bedrijven heeft gehad. ‘(De) private sector (is) in veel opzichten minder ondernemend dan de publieke sector: zij deinst terug voor radicaal nieuwe producten en processen, en laat de meest onzekere investeringen over aan de staat; (Mariana Mazzucatao (2014) De ondernemende staat. Waarom de markt niet zonder overheid kan. Amsterdam, 104)
^[4] De NY Times meldt dat het niet automatisch koek en eis is tussen deze stromingen (NYT ,18 maart)
[5] Zie https://ballotpedia.org/State_government_trifectas.
^[6] Zie https://www.v-dem.net/documents/60/V-dem-dr__2025_lowres.pdf.
[7] Het is overigens nog steeds een open vraag of het project van ungoverning inderdaad gaat slagen. DOGE presteert niet naar de beloftes. Zie: https://www.nytimes.com/2025/04/13/us/politics/doge-contracts-savings.html.