Verlichte geesten

Doen is de beste manier van denken. Dat gevoel resteerde na het zien van de uitzending ‘Wat kost een lantaarnpaal?’ van het programma De Rekenkamer. Het lukte het programma niet een compleet overzicht te krijgen van het aantal straatlantaarns in Nederland, de onderhoudskosten en het energieverbruik. Zo moeilijk kon dat toch niet zijn? Gewoon een mailtje naar 393 gemeenten, 12 provincies en RWS: mag ik van u het overzicht? Helaas. De praktijk is weerbarstiger. Een verslag.

Het avontuur startte in augustus 2014. De eerste ervaring was dat het grootste deel van de mails terugkwam met de opmerking dat het digitale kanaal niet (meer) open staat voor informatieverzoeken. De angst voor misbruik van de WOB was zo groot dat alleen een brief of fax (!) gebruikt mag worden. Met de gemeenten die wel reageerden, konden we in 2 mails het verzoek afhandelen. Met sommige gemeenten hebben we inmiddels al een reeks brieven uitgewisseld zonder dat we data hebben gekregen. De aanname dat de WOB tot extra kosten en tijdsinzet leidt, wordt werkelijkheid bij organisaties die het instrument kennelijk het meest vrezen.

Datagedreven sturing
Steeds meer overheden maken hun data beschikbaar voor iedereen. Open data. De verwachting is dat data gebruikt wordt voor interessante nieuwe toepassingen. Maar de praktijk is anders. De datakwaliteit is wisselend, de bestandsformaten verschillen en standaarden ontbreken of worden niet gevolgd. De data is niet verkrijgbaar en niet bruikbaar. De ervaring met het verzamelen van gegevens over openbare verlichting in Nederland vormt daarop geen uitzondering. Een toepassing maken waarmee we bijvoorbeeld de energie- en onderhoudskosten kunnen vergelijken, blijkt nagenoeg een mission impossible. Na een jaar moeten we constateren dat er geen patroon zit in de aangeleverde data. Niet in syntax, formaat of inhoud. Bestanden zijn in alle formaten aangeleverd (ook op papier). Met en zonder coördinaten. Vaak alleen met een nummer. En soms met wel 50 velden, waarvan de meeste leeg zijn.
Een conclusie is dat data nooit is verzameld om buiten de vakafdeling te gebruiken. Steeds meer organisaties omarmen “datagedreven sturing” en daardoor krijgen (combinaties van) data grotere waarde. Data over straatverlichting kunnen een nuttige bijdrage leveren aan stedelijke vraagstukken: wordt er minder ingebroken in buurten met meer verlichting? Is het aantal verkeersongevallen lager op plekken met meer verlichting? Hoe verhoudt het energieverbruik zich tot dat van vergelijkbare gemeenten? Vragen die op basis van de huidige gegevens niet beantwoord kunnen worden. Data kan helpen de bedrijfsvoering efficiënter te maken en de dienstverlening te verbeteren.

Openbaar
We kwamen nog een interessant onderwerp tegen: eigendom van de data. Overheidstaken zijn steeds meer uitbesteed en dan moet natuurlijk ook het eigendom van data geregeld worden. Dat is niet altijd even goed gegaan. Zo heeft een grote groep gemeenten het beheer van haar openbare verlichting uitbesteed aan externe partijen, waaronder CityTec[1]. Deze organisatie wil de data over de openbare verlichting niet verstrekken met als argument dat de gemeente weliswaar juridisch eigenaar is van de masten (en data), maar dat CityTec economisch eigenaar is en daarom de data niet beschikbaar stelt. Opmerkelijk is dat de reacties van gemeenten verschilt. Zo vraagt de gemeente Rhenen aan het bedrijf de data openbaar te maken, geeft de gemeente Soest aan dat ze het standpunt van CityTec delen en deelden gemeenten als Den Haag, Rotterdam en Utrechtse Heuvelrug hun data zelf, terwijl ze klant zijn van CityTec.
Met de uitbesteding van meer taken, zoals afvalinzameling, parkeren, groenbeheer of wifi zal de discussie over eigendom van data steeds vaker terugkeren. Als een overheidsorganisatie regie wil kunnen voeren, moeten in inkoop- en aanbestedingstrajecten expliciet voorwaarden worden vastgelegd over het eigendom van de data. Het beeld is dat dit nog maar sporadisch gebeurt.

Willekeur
We zijn nu een jaar verder, hebben van ca. 230 organisaties data ontvangen en zijn gestart met het aanschrijven van de resterende overheden. Het vergt een lange adem, ook omdat veel overheden het moeilijk hebben met hun eigen dienstverleningsbeloften. Het proces om een automatische ontvangstbevestiging met zaaknummer te sturen, is prima op orde. Die heb je binnen enkele dagen. De afhandeling van de zaak binnen de afgesproken periode blijkt veel lastiger. Van tientallen organisaties hebben we na de ontvangstbevestiging niets meer gehoord. De aandacht voor zaakgericht werken is mooi, maar vaak niet meer dan ZINO[2].
Eén van de lastige aspecten is willekeur. Er zijn ambtenaren die binnen een uur een dataset opsturen, ambtenaren die categorisch weigeren en ambtenaren die het bestand bewust uitprinten om de aanvrager zoveel mogelijk werk te bezorgen. De gemeente Waalre is van mening dat zij op basis van haar legesverordening ruim 33.000 euro kan vragen voor het opsturen van de data. En als de data worden toegezonden, is dat vaak met de opmerking dat het niet voor commerciële doeleinden mag worden gebruikt. Terwijl open data juist gaat over het creëren van nieuwe mogelijkheden.
Een vraag over een eenvoudige dataset vraagt nu per overheidsorganisatie een individuele en arbeidsintensieve aanpak die niet structureel is vol te houden. Innovatieve oplossingen die óók in het belang zijn van overheden worden daardoor niet gerealiseerd. De komende jaren zal de waarde en het belang van zinvolle en bruikbare (in- en externe, big en open) data voor overheden verder groeien. Ter ondersteuning van beleidsprocessen, toekomstvoorspellingen en een betere dienstverlening. Datamanagement en –publicatie is dé opgave voor overheden in de komende jaren. Het vraagt een nieuw soort samenwerking, die uitgaat van vertrouwen en openheid. Dan hebben we niet meer over straatlantaarns, maar over verlichte geesten.

[1] Dit bedrijf komt voort gemeentelijke energiebedrijven en is nu onderdeel van energiebedrijf Eneco.

[2] zaakgericht in name only