De arbeidsmarkt is historisch krap. Dat vormt voor gemeenten een grote belemmering om te werken aan een deskundig ambtelijk apparaat, ziet Adriaan de Jonge, onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Toch zijn er ook voorbeelden van gemeenten die, ondanks de personeelsschaarste, kennis en kunde weten te ontwikkelen en te behouden.
‘Het is vijf voor twaalf,’ kopte het A&O fonds Gemeenten onlangs, in hun nieuwsbericht over de nieuwe editie van hun personeelsmonitor.[1] ‘Als er nu niets verandert dan loopt de gemeentelijke dienstverlening voor de inwoners in de toekomst vast,’ constateert de organisatie. De reden: de arbeidsmarktkrapte. Gemeenten hebben enorme moeite om geschikt personeel te vinden. Het takenpakket van gemeenten groeit, dus de vraag naar personeel stijgt.
Tegelijkertijd gaan er, door het relatief vergrijsde personeelsbestand, veel mensen met pensioen, wat de vraag nog verder opstuwt. Dat leidt tot recordcijfers wat betreft het aantal vacatures: in de eerste helft van 2024 waren er ongeveer tweeëneenhalf keer zoveel vacatures bij gemeenten als in de eerste helft van 2020.[2] Het resultaat wordt op de werkvloer gevoeld: veel gemeenten moeten de ambities bijstellen vanwege een gebrek aan personeel.
Hoge roulatiesnelheid
In het kader van het onderzoeksproject De deskundige overheid, van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, sprak ik met achttien gemeentesecretarissen door heel Nederland. De gesprekken gingen over hoe gemeenten de kennis en kunde in het ambtelijk apparaat organiseren. In die gesprekken was de personeelsschaarste vaak een van de eerste onderwerpen die werden aangesneden. Dat is begrijpelijk: op een krappe arbeidsmarkt is het immers moeilijker om ‘deskundige’ medewerkers te werven. ‘De krapte op de arbeidsmarkt doet ons besluiten om mensen met minder of weinig ervaring aan te nemen,’ aldus een van de gesprekspartners.
De hoge roulatiesnelheid gaat ten koste van de kennis van de lokale omgeving
De gemeentesecretarissen noemden ook andere negatieve effecten van de dynamiek op de arbeidsmarkt. Ambtenaren wisselen namelijk sneller van baan. Die hoge roulatiesnelheid gaat ten koste van de kennis van de lokale omgeving. Het duurt immers even voordat een ambtenaar de wijken, buurten, inwoners en het maatschappelijk middenveld in een gemeente heeft leren kennen. ‘In een mobiele arbeidsmarkt waar mensen na een paar jaar weg gaan, stroomt de lokale kennis veel sneller weg,’ verzuchtte een van hen. ‘Ik gun het iedereen van harte om een nieuwe uitdaging aan te gaan, maar hoe je als gemeente kunt inspelen op zo’n arbeidsmarkt, daar heb ik het antwoord nog niet op gevonden. Lokale kennis, dat kan ik niet in een opleiding gieten.’
Afhankelijk van consultants
Bovendien zorgt de krappe arbeidsmarkt ervoor dat gemeenten vaker moeten uitwijken naar het inhuren van externe consultants. De inzet van externe inhuur is de afgelopen jaren flink gestegen: van gemiddeld 10 procent van de totale loonsom in 2012 tot 18 procent in 2023. Sommige gemeenten geven zelfs ongeveer de helft van de loonsom uit aan externe medewerkers.[3] In een recent onderzoek van I&O Research en vakblad Binnenlands Bestuur werd de arbeidsmarktkrapte aangewezen als verreweg de belangrijkste reden waarom overheden externen inhuren.[4]
Het risico van externe inhuur is dat gemeenten afhankelijk worden van commerciële consultants
Uit hetzelfde onderzoek bleek dat een meerderheid van de ambtenaren vindt dat de overheid te veel gebruikt maakt van externe inhuur. Ook de gemeentesecretarissen die ik sprak, hadden hier zorgen over. Het risico van externe inhuur is immers dat gemeenten afhankelijk worden van commerciële consultants, waarmee hun eigen expertise wordt uitgehold. Dat gevaar is niet denkbeeldig, blijkt uit een journalistiek onderzoek van Nieuwsuur, waarin elf van de twintig ondervraagde gemeenten aangaven op het gebied van de energietransitie afhankelijk te zijn van adviesbureaus.[5]
Dit klinkt wellicht weinig hoopgevend. Maar er is ook goed nieuws. Veel gemeenten zijn noodgedwongen gaan experimenteren met allerlei innovatieve manieren om toch personeel aan te trekken en kennis te behouden.
Zij-instromers
Neem bijvoorbeeld het Brabantse project Ruimte voor Groei. Daarin hebben 26 gemeenten de handen ineengeslagen om zij-instromers te werven voor de publieke zaak. De gemeenten gingen specifiek op zoek naar mensen ‘van buiten’, die vaak nog geen werkervaring bij de overheid hebben, maar zich wel willen inzetten voor de maatschappij. ‘Er wordt vooral geworven op motivatie,’ aldus projectleider Veerle Hendriks, van de provincie Noord-Brabant. Het blijkt een groot succes: alle vacatures die de gemeenten te vergeven hadden, zijn gevuld.
Het vergt wel een investering in de ontwikkeling van deze zij-instromers. Ze volgen een intensief opleidingstraject in het eerste jaar dat ze voor de gemeente werken. Het kost de gemeenten zo’n 20.000 euro per deelnemer. Toch verwacht Hendriks dat het uiteindelijk goedkoper uitpakt dan het alternatief: extern inhuren.
Publiek adviesbureau
Een ander hoopvol voorbeeld komt uit de provincie Drenthe. De twaalf Drentse gemeenten constateerden dat ze te weinig kennis en capaciteit hadden om de warmtetransitie in goede banen te leiden. Als oplossing riepen ze het Flexteam Warmtetransitie in het leven. Daarin werken zo’n zeven tijdelijke procesbegeleiders die inzetbaar zijn voor de Drentse gemeenten. Het is als het ware een publiek adviesbureau. De leden van het flexteam delen hun ervaringen onderling, waardoor ze kennis opbouwen en effectiever te werk kunnen gaan. Bovendien bouwen ze een breed netwerk in de provincie op. Die ervaring en expertise blijft dus behouden voor de regio.
Kortom: de krappe arbeidsmarkt stelt gemeenten weliswaar voor grote uitdagingen, maar door slim samen te werken is er nog veel winnen.
Meer weten over het bovengenoemde WRR-onderzoek? Lees dan het working paper Deskundigheid onder druk, te downloaden via deze link. In de bijlage van het paper zijn nog meer voorbeelden opgenomen van innovatief arbeidsmarktbeleid door gemeenten.
Voetnoten
[1] Het is 5 voor 12: Cijfers vragen om scherpe keuze.
[2] Vacaturemonitor 1ste en 2de kwartaal 2024 van A&O fonds Gemeenten.
[3] Voor ziek, piek en uniek.
[4] Veel externe inhuur bij overheid.
[5] Experts: adviesbureaus nemen taak ambtenaren over bij energietransitie
gepensioneerd zegt
Niet verwonderlijk! Wie wil er nog bij de overheid werken als bekend wordt dat de overheid arbeidsafspraken aan z’n laars lapt. Ambtenaren voelen zich dan terecht uitgebuit. Denk aan de ondeugdelijke Wet Toekomst Pensioenen (WTP). Daar lusten de honden toch geen brood van? Wat is er overgebleven van het welvaartsvaste pensioen dat bij het ABP in het vooruitzicht werd gesteld? En … zoals bekend: vertrouwen komt te voet en gaat te paard.