De rol van de overheid in de platformsamenleving


Opbouw van vriendschappen, vernemen van nieuws, kopen van producten en zelfs het zoeken naar een nieuwe liefde verloopt steeds meer via platformen, de gemeenschappelijke technologieën waarop mensen actief samenkomen voor innovaties, transacties, producten of diensten. Platformen als Deliveroo en Uber zijn niet meer weg te denken uit de samenleving, [1] maar zijn in de publieke sector nog nauwelijks ontwikkeld. Wordt het niet tijd dat de overheid zich ook aanpast aan de platformsamenleving?

Om een antwoord te vinden op deze vragen ontwikkelde de provincie Zuid-Holland een innovatieve aanpak: de Platform Expeditie. Onderzoekers Jinke Oostvogel en Pien Kuiper van de Datawerkplaats van de Universiteit Utrecht gingen mee op deze expeditie.

Metaforische zoektocht
De Platform Expeditie van de provincie Zuid-Holland was vormgegeven als een ‘metaforische zoektocht’. Onder leiding van Marco Derksen en Martijn Arets beklommen 18 expeditieleden tussen mei en november 2022 deze onbekende berg. De zoektocht bestond uit ‘kampvuurgesprekken’, brainstormsessies, presentaties van externe platform-innovateurs en veel werk in verschillende groepen. De expeditieleden werden verdeeld in de groepen Publieke Waarden, Platform Principes, Governance en Open Overheid. Elke groep hield zich bezig met de invulling van de aan hun toebedeelde thematiek omtrent publieke platformen.
Het resultaat van de expeditie was een manifest: een eindverslag waarin alle opgedane kennis en inzichten gepresenteerd zijn, met als centrale vraag wat de rol van de overheid kan zijn ten tijde van de platformsamenleving en waar de provincie zich aan zou moeten committeren. Op 18 november 2022 presenteerden de expeditieleden hun manifest aan gedeputeerde Willy de Zoete.

Doorbrekende ideeën
De Platform Expeditie is een bijzondere werkwijze. Ons zijn geen voorbeelden bekend van andere overheden die op expeditie zijn gegaan om te verkennen hoe een transitie vorm kan krijgen. Het is ongebruikelijk om als overheidsorganisatie een oriënterende en experimentele werkwijze te hanteren, grotendeels losgeweekt van haar bureaucratische karakter, en daarbij de deelnemers te stimuleren met doorbrekende ideeën te komen. Daarmee verdient zowel het vraagstuk – hoe kan de overheid zich aanpassen aan de platformsamenleving? – als de aanpak – de Platform Expeditie – aandacht.

Manifest Publieke Platformen
In het Manifest Publieke Platformen, het voorlopig eindresultaat van de platformexpeditie, formuleert de provincie hoe een antwoord op de ontwikkelingen omtrent platformen. Het manifest is niet gebaseerd op technologische kenmerken, maar juist op het werk van de vier groepen en de commitment die de provincie in deze thema’s maakt.

‘Bepaal jouw meerwaarde in het platform’

Publieke waarden vormen de basis voor het manifest. Van Dijck et al. geven aan dat (publieke) platformen een grote impact zullen hebben op onze maatschappij, met name hoe publieke waarden daarin verankerd zijn.[2] Door de deelnemers van de expeditie werd deze analyse onderschreven. De provincie Zuid-Holland ziet het belang van het centraal stellen van publieke waarden, en committeert zich aan collectief belang, duurzaamheid, voorkomen van schade, bescherming, vertrouwen, inclusiviteit, privacy en samenwerking.

Platformprincipes
De deelnemers van de expeditie bemerkten tevens dat een publiek platform moet voldoen aan enkele platformprincipes om grip te krijgen op de keuzes die overheden kunnen maken, negatieve effecten te beperken en de publieke waarden te borgen. Deze principes zijn zeer relevant omdat platformen door hun genetwerkte structuur verantwoordelijkheden kunnen ontkennen en ontlopen,[3] waar democratische organen juist verantwoording af moeten leggen. De principes voor publieke platformen waar provincie Zuid-Holland zich aan wil committeren, betreffen het proces, de kwaliteit van bestuur en het ontwerpen en ontwikkelen van platform. Voor het proces geldt:

– Weet of je met een platform van doen hebt;

– Bepaal jouw meerwaarde in het platform;

– Experimenteer eerst;

– Eigenaarschap moet belegd zijn.

Voor kwaliteit van bestuur geldt:

– Stimuleer vertrouwen tussen deelnemers;

– Vraag en aanbod rond een maatschappelijk vraagstuk;

– Er ontstaan nieuwe kansen voor publieke initiatieven;

– Informatiepositie tussen deelnemers is gelijk;

– Regels rond interactie zijn transparant.

Voor ontwerp en ontwikkeling geldt:

– Schaalbaarheid;

– Multi stakeholder governance;

– Deelnemers hebben regie over hun data;

– Delen van digitale voordelen;

– Veerkrachtig, voor hoog en laag digitaal geletterden;

– Interoperabel en modulair;

– Open source;

– Gebruiksgericht ontwerpen;

– Hoge en lage digitale geletterdheid;

– Ethisch ontwerp.

Legaliteit, legitimiteit, participatie
Omtrent de thematiek governance ontstond het inzicht dat het zorg dragen voor, en versterken van, legaliteit, legitimiteit en participatie voor publieke platformen cruciaal is voor een democratisch orgaan als de Provincie Zuid-Holland. Als een overheidsorganisatie een platform wil bouwen is hier vanaf het begin continu aandacht en sturing voor nodig. Het is van belang om de waarom te bepalen, dus de essentie van het idee en de rol van de overheid. Vervolgens bepaal je de hoe, oftewel waar de samenwerking op is gericht, wie de spelers zijn, en wat de afspraken zijn. Pas als dit bepaald is, kom je tot de wat, oftewel het concreet bouwen van het platform als product.

‘De expeditie was een worsteling’

Ten slotte is een platform gebaseerd op connecties en samenwerken. Open samenwerking is belangrijk om een publiek platform vorm te geven. Voor het bevorderen van transparantie en vertrouwen is een open, levendige en betrokken community van groot belang. Hierin moet iedereen zich vertegenwoordigd kunnen voelen. Voor het succes van een platform zijn gezamenlijke doelen, gecommitteerde mensen, open source, offline samenkomen en de manier van besluitvorming belangrijke aspecten.

Manifest publieke platformen

Wij handelen vanuit vertrouwen.

Wij blijven wegen of het publieke belang gediend wordt.

Wij zoeken altijd verbinding met partners en stakeholders.

Wij staan voor heldere afspraken over spelregels en samenwerking.

Wij scheppen randvoorwaarden, voor en met anderen.

Wij beleggen eigenaarschap vanaf het begin.

Wij begrijpen welke rol wij (niet) nemen

Wij maken de onderliggende werking voor iedereen inzichtelijk.

Wij ontwikkelen voor herbruikbaarheid.

We kunnen niet zeggen dat provincie Zuid-Holland alle vragen over de aanpassing van overheden aan de platformsamenleving heeft kunnen beantwoorden, maar er zijn wel belangrijke bouwstenen en uitgangspunten geformuleerd. Deze bouwstenen zal de provincie in een volgende fase verder gaan uitwerken en omzetten in concrete acties. De gekozen vorm, het Manifest Publieke Platformen, biedt allerlei inzichten, ook voor andere overheden.

Platform Expeditie
Hoe is de provincie nu tot dit manifest gekomen? Onze deelname aan de expeditie leverde interessante inzichten op over de innovatieve aanpak van de provincie. De aanpak was boeiend door de creatieve vormen maar ook vooral door het emergente karakter. Er waren deelnemers vanuit de provincie maar ook van buiten (zoals wij). De vraag was ook open: het was een metaforische zoektocht. Wij benoemen een aantal opvallende patronen om het nut van een exploratieve werkwijze te illustreren.
Ten eerste hebben wij gemerkt dat het hele proces van begin tot eind creativiteit stimuleerde. Dit hebben de kartrekkers van de expeditie gerealiseerd door de expeditieleden te laten brainstormen, naar inspirerende verhalen van voorbeeldplatformen te laten luisteren, en door het gebruik van creatieve werkvormen zoals tekenen en werken met statements en post-its. Op het eindsymposium was bovendien een live-tekenaar aanwezig om alle inzichten van de dag weer te geven. Dit lijkt een klein detail, maar toont volgens ons heel goed de exploratieve en ongebruikelijke aard van de expeditie.

‘De expeditie riep enthousiasme, maar ook onzekerheid en zelfs frustratie op’

Ten tweede was de expeditie een worsteling. Wij zagen dat de expeditie voornamelijk in het begin, naast enthousiasme, ook gekenmerkt was door discussie, onzekerheid en zelfs frustratie. Deelnemers, duidelijk gewend aan meer gestructureerde manieren van werken, vroegen regelmatig naar het doel en de definitie van de Expeditie. Gingen zij naar het complete design van een nieuw overheidsplatform en was dat mogelijk? Er was sprake van een constante verandering en herschikking, totdat het manifest als resultaat van de expeditie werd gekozen.
Ten derde leidde de expeditie tot fundamentele gesprekken. Het ging niet zozeer over de techniek als wel over het unieke karakter van de overheid. Tijdens de expeditie werd vele malen duidelijk dat de platformgedachte van ‘gewone platformen’ niet één op één te vertalen is naar platformen met een publiek karakter. Private platformen hebben al meerdere sectoren en vormen van dienstverlening ingrijpend veranderd. Voor het openbaar bestuur kan dit ook opgaan, maar haar democratische karakter vormt daarbij een extra uitdaging. De expeditieleden ervaarden dat het democratische karakter in de weg kan zitten bij het opzetten van een publiek platform, maar ook juist een reden kan zijn om een platform te realiseren.

‘Radicale vragen vergen een radicale zoektocht’

Eerste van vele expedities?
Wij staan nog maar aan het begin van de revolutie naar een platformsamenleving. Om relevant te blijven moeten overheden meegaan met de veranderingen in de samenleving en in de woorden van de provincie Zuid-Holland de “vorm van de omgeving aannemen”. Wij hebben gezien dat de provincie Zuid-Holland met haar expeditie-aanpak de eerste stappen heeft gezet in een proces van verandering naar een nieuwe vorm. Juist het ongewone karakter van de Platform Expeditie stimuleerde de creativiteit van de deelnemers maar zorgde er ook voor dat dit een concrete uitkomst, het manifest, opleverde. Radicale vragen zonder antwoord, vergen ook een radicale zoektocht.
Er zijn nieuwe werkmethodes nodig voor overheden, omdat platformen de samenleving radicaal veranderen. De Provincie Zuid-Holland is lerende, maar laat ons zien dat een expeditie een nuttige methode kan zijn om met vragen om te gaan die met een fundamentele transitie van de positie van de overheid te maken hebben. Dit proces kan langzaam, vaag en frustrerend zijn, maar een expeditie kan bij ambtenaren het besef brengen wat de mogelijkheden zijn van een publiek platform. Kortom, transities in de samenleving vragen om innovatieve aanpakken van overheden en een expeditie is hiervan een fraai voorbeeld dat volgens ons navolging verdient.

Het Expeditie Manifest is hier te downloaden.

Voetnoten

[1] Arets, M. (2020). Platformrevolutie: Van Amazon tot Zalando, de impact van platformen op hoe wij werken en leven. Amsterdam: Boom.

[2] Van Dijck, J., Poell, T., & de Waal, M. (2016). De platformsamenleving: Strijd om publieke waarden in een online wereld. Amsterdam University Press

[3] Arets (2020).

Vond je dit artikel interessant? Lees alle artikelen van: Jinke Oostvogel Pien Kuiper
Deel dit artikel

Er zijn nog geen reacties op dit artikel

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

*