De coronacrisis stelt ons als samenleving voor ethische dilemma’s, ziet Henk Bruning. Uitspraken over ethiek van de Denker des Vaderlands konden rekenen op een flinke dosis kritiek, maar volgens Bruning stelde hij de juiste vragen. Het stellen van die vragen helpt ons als individu, als medische stand, als overheid en als samenleving om de juiste besluiten te nemen.
Het interview met Denker des Vaderlands en filosoof Paul van Tongeren (Volkskrant 6-12-2021) ontlokte de hoon van Max Pam (“ethische oordelen veranderen met elke zucht van de wind”), Peter Buwalda (“Misschien kan het paard van Sinterklaas Denker des Vaderlands worden, dat heeft een groter hoofd”) en Johnny Ceres (“maar dat welbeschouwd, de bal rond is”). Dat doet de zaak van ethisch besturen niet goed.
Concrete dilemma’s
Eerlijk gezegd geeft het interview ook wel aanleiding tot deze kritiek. Van Tongeren blijft redelijk vaag in de toepassing van morele waarden op concrete maatschappelijke vraagstukken. Hij stelt vooral vragen zonder aan te geven hoe je tot een antwoord komt. Dat is in geval van lastige dilemma’s en twijfel over een te nemen maatregel wel nodig.
Concrete vraagstukken benoemen Pam en Buwalda juist wel. Max Pam kent iemand die al maanden op een operatie moet wachten vanwege de optocht der coronapatiënten. Buwalda stelt de actuele vraag of je een vaccinatieplicht mag invoeren.
‘Bij concrete afwegingen kan de filosofie bijdragen als praktische wijsheid’
De vraag is wat de filosofie biedt aan de dokter en de minister van Volksgezondheid om te komen tot een verantwoorde en uitlegbare beslissing. De voorrang op een operatie kan een dilemma zijn voor de dokter. Beide keuzes ‘ik opereer de wachtende patiënt’ en ‘ik behandel een coronapatiënt’ zijn een goede beslissing en moreel juist, omdat beide zijn gebaseerd op het beginsel mensen beter te maken en niet te laten sterven. De twijfel ontstaat vanwege praktische belemmeringen, zoals het tekort aan IC-bedden en de urgentie van de beslissing.
Een vergelijkbare afweging treft de minister aan. Een vaccinatieplicht kan gebaseerd zijn op het beginsel volksgezondheid. Het niet-verplichten op het beginsel van de lichamelijke integriteit. In tegenstelling tot Pam, die stelt dat filosofen je vertellen aan welke dilemma’s je moet voldoen, ontstaan dilemma’s in de concrete werkelijkheid. En het gaat juist in die situaties niet om wie “we” zijn, maar juist om de individuele afweging van de verantwoordelijke die de beslissing moet nemen. En bij deze concrete afwegingen kan de filosofie bijdragen als praktische wijsheid om complexe en ingewikkelde ethische vragen van een antwoord te voorzien.
Belangenafweging
Van belang is dat de dilemmahouder, in dit geval de dokter of minister, het dilemma publiekelijk benoemt als lastig en aan twijfel onderhevig. Lastig omdat rechten, belangen en wensen van vele belanghebbenden meetellen. Twijfel omdat die rechten en belangen met elkaar kunnen strijden. Juist het niet benoemen van dilemma’s leidt tot slechte of onbegrepen besluiten. Zij zijn op de macht genomen en lokken dus protesten uit. Een actueel voorbeeld geeft staatssecretaris Broekers-Knol. Zij legt een dwangmaatregel op aan gemeenten om asielzoekers huisvesting te bieden. De gemeenten zitten nu met de gebakken peren, omdat de staatssecretaris dit dilemma, dat al bestond in september, heeft genegeerd. Hannah Arendt, filosofe, verbindt deze afwezigheid van moreel denken aan de banaliteit van het kwaad. Buwalda trekt die lijn door naar de banaliteit van Mengele en Hitler. Met tijdig overleg met de gemeenten had Broekers-Knol wel een effectieve en uitlegbare beslissing kunnen nemen.
‘Het belang van de samenleving kan uitgaan boven individuele rechten’
Om onverantwoord handelen te voorkomen is de vraag naar de beginselen, die de identiteit van een overheid, de medici, een bedrijf of een persoon kenmerken, een uitstekende vraag. Dus de vraag van Van Tongeren naar aanleiding van de vaccinatieplicht “Wat zegt het over onze verdraagzaamheid, als we dit soort problemen oplossen met dwangbevelen?” is terecht. Zijn directe antwoord “we maken onszelf tot de tiran van onze samenleving” is echter te snel en mist het noodzakelijke overleg en afwegen. Buwalda geeft een mooie handreiking met de dienstplicht en het loodhappen op de Grebbeberg tijdens de inval van de nazi’s. Dat was een bevel aan de soldaten met risico voor hun levens, maar onderbouwd met het beginsel van de veiligheid van de samenleving. Het belang van de samenleving kan dus uitgaan boven individuele rechten zoals die van vrijheid.
Code Zwart
De professionals van de gezondheidszorg hebben al een duidelijk protocol geformuleerd wat te doen bij Code Zwart, het kiezen tussen de ene en de andere patiënt. Het draaiboek keuzes bij ic-schaarste stelt: “Het moeten maken van deze keuze druist in tegen de intrinsieke motivatie van iedere arts en leidt tot grote spanning”. Het draaiboek gaat uit van de beginselen gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid en zoveel mogelijk levens reden. Dit laatste beginsel geeft al aan dat elke beslissing schade oplevert. Juist deze constatering geeft het verantwoord beslissen de juiste lading. Namelijk terdege rekeningen houden met alle betrokkenen.
‘Dilemma-onderzoek geeft inzicht in de schade die ontstaat bij verschillende beslissingen’
Johnny Ceres concludeert dat “alles welbeschouwd, de bal rond is”. Uiteraard is een goede bal rond, maar het onderzoeken van dilemma’s is geen “vooral geloven, hopen en vrezen”. Dilemma’s maken harde beslissingen zichtbaar en geven betrokken belanghebbenden de kans hun argumenten in te brengen en daarmee hun rechten, belangen en wensen mee te laten wegen. Het onderzoek van de verantwoordelijke dilemmahouder maakt de beslissing voor betrokkenen volg- en uitlegbaar. Door de argumenten te onderscheiden in beginselen en gevolgen, maar ook in het blootleggen van non-argumenten of smoezen. Bovendien geeft het dilemmaonderzoek inzicht in de schade die ontstaat bij de ene of andere beslissing. Het vooraf kennen van die schade biedt de kans om aanvullende maatregelen te nemen de schade te beperken. Daarmee worden niet altijd alle belanghebbenden tevredengesteld, maar wel erkend dat met hen rekening is gehouden. Dat verhoogt de aanvaarding.
Ook technici twijfelen
Max Pam vergelijkt de ethicus met de kapelaan of dominee. Hij legt de voorkeur bij de experts van de laboratoria van de farmaceuten die steeds weer met cijfers in de weer zijn. Dat is te gemakkelijk. Natuurlijk, opgeleide professionals zijn altijd noodzakelijk om tot goede producten te komen. Ook zij hebben hun professionele morele beginselen. Bovendien zit in het maken en toepassen van een product een verschil. Bekendste voorbeeld is Robert Oppenheimer, die in en na de Tweede Wereldoorlog van de vorige eeuw betoverd raakte door de kernfysica en de uitvinder werd van de atoombom. Tot schrik van de uitvinder werd het allesvernietigende wapen ook daadwerkelijk gebruikt. Hij begon te twijfelen en stelde de juiste ethische vragen, maar de regering Truman bestempelde hem als veiligheidsrisico en maakte hem monddood.
Paul van Tongeren betoogt dat we te veel met een technische blik kijken en uitgaan van schijnbare werkelijkheid. Dilemmaonderzoek betrekt juist de werkelijkheid en de ethische vraag: is onze handeling of beslissing in lijn met de wetten en regels, maar ook met onze gemeenschappelijke waarden? Die vraag stellen helpt ons als individu, als medische stand, als overheid en als samenleving om de juiste besluiten te nemen. Vanzelfsprekend met de bereidheid iets van de individuele vrijheid op te offeren voor de gemeenschap. Ethisch oordelen zoekt daarmee de wind op en biedt tegenkracht en beschutting.
