Het is november 2018 als Metro-journalist Visser op Twitter het volgende beweert: ‘Ken je iemand uit Etten-Leur? Ben je weleens in Etten-Leur geweest? Ken je iemand die in Etten-Leur is geweest? Drie keer nee? Exact, Etten-Leur bestaat niet. Is je antwoord ‘ja’ op één of meer vragen? Dat is precies wat iemand zou antwoorden die onderdeel is van het complot.’
Verschillende mensen reageren hierop en leveren bewijsvoering door bijvoorbeeld te vertellen dat de trein niet stopt op het station Etten-Leur. Een heuse kaart van de regio West Brabant wordt getoond waarop Etten-Leur is weggeblurd.
De eerste appjes en andersoortige berichten op de sociale media druppelen bij mij binnen. Onze net aangenomen gemeentesecretaris appt ‘moet ik me zorgen gaan maken?’. Ik vraag mezelf af: ‘Als Etten-Leur niet bestaat, besta ik dan nog wel?’ Is dan de burgemeester van Etten-Leur ook fake? Ben ik fake? Gekkigheid of een ludieke weergave van een wel degelijk serieus probleem? Wat mij betreft het laatste.
Wanneer is nieuws echt, en wanneer niet?
In dezelfde week kwamen wij met zo’n 100 geïnteresseerden bij elkaar (georganiseerd door het Rathenau Instituut en de Raad voor het Openbaar Bestuur) om te discussiëren over democratie en digitalisering en een antwoord te zoeken op de vraag ‘wat er moet gebeuren tegen nepnieuws’. Journalist Visser noemt zichzelf een realistische klokkenluider. Hij experimenteert en wil een satirische complottheorie waarmee het bestaan van de Duitse stad Bielefeld in twijfel wordt getrokken in Nederland kopiëren. Leuk of niet, zeker iets dat past in onze tijdgeest. We vragen ons af wat de invloed is van digitalisering op onze democratie; Weten we nog wel wat waar is? Bestaat de waarheid? Wie kent de waarheid?
‘Weten we nog wel wat waar is? Bestaat de waarheid? Wie kent de waarheid?’
Filosofisch getinte vragen gecombineerd met een realistische zorg. Als we de waarheid kunnen verdraaien en we leven in een wereld waar informatie vliegensvlug gedeeld wordt, wat betekent dat dan voor onze democratie? Hoe ziet micro targeting van politieke bewegingen eruit en wat zijn de gevolgen daarvan? Wanneer is nieuws echt en wanneer niet? En tot slot, hoe kunnen we weerbaar worden tegen nepnieuws?
De discussie gaat over het beantwoorden van bovenstaande vragen waarbij we onderscheid maken tussen wat techbedrijven zoals Google of Facebook zouden kunnen doen, en wat kan of moet de overheid organiseren? Wat kunnen journalisten doen en wat doen ze al? Weerbarstige vragen waar de Raad voor het Openbaar Bestuur zich over buigt en waarop wij dit voorjaar het begin van een antwoord op hopen te formuleren.
Invloed van digitalisering op de democratie
Ik deel in het kort wat lijnen uit onze gedachtegang die tot het advies moeten gaan leiden:
- Digitalisering heeft de wijze waarop mensen informatie verzamelen en verspreiden in het democratisch debat fundamenteel veranderd. Zowel de werkelijkheid als desinformatie kunnen gemakkelijk efficiënt worden verspreid.
- Daarnaast heeft de digitalisering invloed op de manier waarop mensen in het democratisch debat verschillende perspectieven met elkaar integreren; mensen kunnen op gemakkelijke wijze gelijkgestemden om zich heen verzamelen maar ook even zo gemakkelijk andersdenkenden uitsluiten. Parallelle werelden kunnen ontstaan die elkaar weinig raken. Denk aan bubbels, echokamers en zwijgspiralen.
- Ook heeft digitalisering invloed op de wijze waarop het democratisch debat zich verhoudt tot instituties. Minder gezag wordt toegekend aan traditionele poortwachters als de kerk, journalistiek of wetenschap.
Nepnieuws beïnvloedt onbewust onze mening
Al deze veranderingen koppel ik weer aan de tweet waarmee ik begon. Nepnieuws natuurlijk, maar de vraag is of we nepnieuws altijd zo gemakkelijk als zodanig herkennen en hoe nepnieuws onze mening onbewust beïnvloedt. Denk maar eens terug aan de inauguratiefoto’s van Trump. De discussie ging over bij welke inauguratie drukker was bezocht, die van Trump of Obama. Later bleken foto’s gemanipuleerd.
Soms is nepnieuws makkelijk te herkennen en weerleggen zoals bij ‘Etten-Leur bestaat niet’, maar vraagt u zich eens af wanneer u wellicht onbewust met nepnieuws te maken heeft gehad en in hoeverre uw meningsvorming daardoor is beïnvloed?
Dit blog stond oorspronkelijk op Raadopenbaarbestuur.nl en is geschreven op persoonlijke titel.
