Perspectieven op duurzaamheid: ‘Voor normale mensen werkt het niet’

Aan de hand van diepgaande gesprekken ontdekten Kjell Noorzij, Jeroen van der Waal, Willem de Koster en Joost Oude Groeniger van het Erasmus Institute on Culture and Stratification dat burgers drie perspectieven op duurzaamheid hanteren. Deze helpen om draagvlak voor duurzaamheid te begrijpen.

Beeld: Pixabay

Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) liet recent zien dat theoretisch geschoolden zich meer zorgen maken over klimaatverandering dan praktisch geschoolden, maar dat dit bij de laatsten niet altijd tot minder duurzaam gedrag leidt. Sterker nog: op sommige punten leven praktisch geschoolden juist duurzamer dan theoretisch geschoolden.
Zulke ogenschijnlijk tegenstrijdige uitkomsten sluiten aan bij onderzoek naar tal van duurzaamheidsonderwerpen. Zo steunen praktisch geschoolden bijvoorbeeld minder vaak initiatieven rond zonne-energie (zie bijvoorbeeld hier), maar daar staat tegenover dat zij thuis minder energie consumeren (zie bijvoorbeeld hier). De verhouding van praktisch geschoolden tot duurzaamheid is dus minder eenduidig dan hun geringe zorgen over het klimaat doen vermoeden.

Diepgaande groepsgesprekken
Hoe kunnen we die veelzijdigheid begrijpen? Om daar inzicht in te krijgen voerden wij kleinschalige, diepgaande groepsgesprekken met meer dan vijftig – veelal praktisch geschoolde – burgers. Centraal stond hoe zijzelf naar duurzaamheid kijken. In de gesprekken kwamen uiteenlopende onderwerpen aan bod, van groene energie, een groene leefomgeving tot duurzame leefstijlen, naast de initiatieven die burgers en overheden daarvoor kunnen nemen.
De gesprekken vonden plaats in zes Zuid-Hollandse gemeenten: Den Haag, Rotterdam, Hoeksche Waard, Lansingerland, Voorne aan Zee en Westland. In het gesprek kwamen onder andere lokale duurzaamheidsinitiatieven aan bod. Deelnemers werd gevraagd hoe zij zulke initiatieven zelf zouden vormgeven. Om deelnemers te stimuleren vrijuit te spreken, vonden de gesprekken plaats op locaties die zij zelf kozen: bijvoorbeeld bij hen thuis, in de kroeg of in de biljartzaal. Ook vroegen we aan deelnemers om zelf anderen uit te nodigen voor het groepsgesprek.

Eerste associaties
We begonnen elk gesprek met de vraag: waar denken jullie aan bij duurzaamheid? Uit de antwoorden bleek dat veel deelnemers duurzaamheid in eerste instantie associëren met concrete, persoonlijke onderwerpen als energie, zonnepanelen, elektrisch rijden, natuur of zuinig omgaan met spullen. Minder vaak noemden zij mondiale of abstractere onderwerpen als klimaatverandering of CO₂-uitstoot.
Uit de gesprekken kwamen drie perspectieven naar voren, die we ‘lenzen’ noemen. Dat zijn verschillende manieren waarop deelnemers naar uiteenlopende onderwerpen en initiatieven kijken: de behoeftelens, de gemeenschapslens en de twijfellens.

Behoeftelens
De behoeftelens was het meest prominent. Daarin verbonden deelnemers duurzaamheid aan behoeften als het verbeteren van hun financiële situatie (bijvoorbeeld een lagere energierekening door zonnepanelen), gezondheid (bijvoorbeeld door het terugdringen van luchtvervuiling) of comfort (bijvoorbeeld door een ontspannende, groene omgeving). Deze behoeften staan primair ten dienste van de eigen, persoonlijke leefwereld, zoals verwoord door Monica (52, Den Haag):

‘Je denkt, als ik voor mezelf spreek, niet altijd maar na over duurzaamheid. Ik ben altijd bezig met, besparen, bezuinigen. Daar ben ik mee bezig.’

Initiatieven die tegemoetkomen aan deze behoeften werden gesteund, en deelnemers toonden zich persoonlijk betrokken bij de realisatie ervan. Velen vreesden echter de financiële investeringen die voor veel initiatieven nodig zijn, omdat deze niet voor iedereen haalbaar zijn. Albert (66, Voorne aan Zee) noemde dit:

‘Het nadeel wat eraan vastzit: verduurzaming is altijd gelijk een tariefverhoging.’

Duurzaamheid is daarmee enkel iets voor de rijken, aldus Ronald (49, Den Haag):

‘Wij als Jan de arbeider, die kunnen een dikke vinger krijgen’.

En Jeffrey (31, Den Haag) uitte vergelijkbare kritiek op politici die pleiten voor duurzaamheid:

‘[Jesse Klaver] wil wel, en die heeft heel z’n huis heeft die ook groen gemaakt. Ja ik denk (…) jij hebt ’t geld ervoor, maar (…) normale mensen (…) Die kan niet zomaar zeggen: “Joh, ik leg heel m’n huis vol met zonnepanelen”. Voor normale mensen werkt het gewoon niet.’

Omgekeerd hadden veel deelnemers minder aandacht voor duurzaamheid wanneer het persoonlijke behoeften in de weg zit. Zo had Jeffrey twijfels over oproepen van de overheid om de thermostaat te verlagen, omdat dit niet te verenigen was met de behoeften van arbeiders:  

‘Die gasten die [de hele dag op straat werken], die zijn blij als ze thuis zijn dat ze een kacheltje aan kunnen doen. He, je kan toch niet verwachten dat die mensen zeggen: “Ja, je moet je, je moet je kacheltje op zeventien graden zetten”.’

Gemeenschapslens
De gemeenschapslens werd in tegenstelling tot de persoonlijke behoeftelens gebruikt om duurzaamheid te bespreken in relatie tot de lokale gemeenschap, zoals de buurt, het dorp of de stad. In tegenstelling tot initiatieven die niet sensitief zouden zijn voor de kenmerken en behoeften van de gemeenschap, waren deelnemers vaak positief over initiatieven die dat wel zijn. Zo zei Simone (55, Voorne aan Zee) over de plaatsing van windmolens:

‘Ik denk dat als je met een buurt energie opwekt dat je dan wel meer eh, draagkracht hebt. Dat je weet van, nou deze windmolen zorgt voor de hele [buurt] voor al ’t stroom of zo, dan wordt ’t een beetje persoonlijker (…) Ja als ’t te groot wordt dan verlies je denk ik de verbinding.’

Verbinding met de gemeenschap gaat niet alleen over wat een initiatief behelst, maar ook om wie het ontwerpt of uitvoert. Deelnemers spraken zich veelvuldig uit voor het betrekken van actoren uit de gemeenschap, zoals mensen die de gemeenschap representeren. Femke (23, Westland) zegt:

‘Van die dorpsmannetjes die eigenlijk ’t hele dorp wel mag.’

Ook zagen veel deelnemers een rol voor lagere overheden en vertrouwden zij erop dat hun gemeente oog hard voor hun belangen. Zoals Antoinette (66, Voorne aan Zee):

‘Die staan toch iets dichter bij de mensen.’

Twijfellens
Met de twijfellens uitten deelnemers twijfels over duurzaamheid, vaak vanwege de inherente complexiteit ervan. Van het recyclen van accu’s van elektrische auto’s tot de efficiëntie van afvalverwerking – deelnemers vroegen zich geregeld af hoe duurzaam, praktisch of haalbaar duurzaamheidsmaatregelen zijn.
Deze twijfel werd versterkt door bedenkingen over de intenties en consistentie van betrokken actoren, evenals door de informatie die deelnemers wel of niet tot zich zeiden te krijgen. Monica (52, Den Haag) heeft hierdoor ‘het gevoel dat we af en toe wel een beetje in de maling genomen worden’:

‘En nergens staat wat het milieu kost om die elektrische auto te maken. En ik heb ’t niet over de banden, en eh, het frame, maar ik heb het puur over de accu en alles wat daar nodig is om de accu draaiende te houden. En – ik durf nu niet te zeggen, want ik heb ooit heb ik dat gelezen, hoeveel grondstoffen er nodig voor zijn… voor één accu. Dus dan (…) willen we ’t ene willen we proberen om te besparen, wat alleen maar heel goed is, he. Maar aan de andere kant zijn we gewoon, iets anders weer aan het uitputten. En – wordt niet over gesproken hoeveel die accu kost. Alleen maar hoe slecht de benzine is en hoe slecht de olie is en hoe slecht de CO2-uitstoot is en hoe slecht dat allemaal is. Maar die accu!’

Bij sommige deelnemers gingen deze twijfels gepaard met een behoefte aan innovatie, praktische informatie en stap-voor-stap processen, in plaats van ambitieuze oplossingen. Bij anderen met het idee zelf geen verantwoordelijkheid te dragen. Zij richtten zich op het gedrag van anderen, bedrijven of andere landen, waardoor het beroep dat op henzelf wordt gedaan onredelijk lijkt. Zoals Daan (20, Hoeksche Waard):

‘Ik kan er zelf, en m’n familie, wel wat aan bijdragen maar in ’t grotere plaatje eh, niet per se heel veel eigenlijk.’

Handelingsperspectief
Onze bevindingen helpen draagvlak voor duurzaamheid beter te begrijpen, met name onder praktisch geschoolden. Ons onderzoek laat zien dat hun perspectieven niet simpelweg als weerstand te typeren zijn, en dat veel van hen zich wilden inzetten voor duurzaamheid, ook al toonden zij zich minder betrokken bij klimaatverandering en CO₂-uitstoot. Afhankelijk van, bijvoorbeeld, hun persoonlijke behoeften, de personen die initiatieven ontplooien of de informatie die zij daarover hadden, waren deelnemers minder of meer betrokken bij initiatieven.
Ook toont ons onderzoek het belang van een nauwe aansluiting tussen de ambities en uitvoering van duurzaamheidsinitiatieven enerzijds en de perspectieven van burgers anderzijds. Dit vraagt om reflectie over de mate waarin initiatieven aansluiten bij persoonlijke behoeften van burgers en hun gemeenschap, en het erkennen van twijfels. Wat merken burgers, bijvoorbeeld, zelf van klimaatbeleid, wordt de wijk goed vertegenwoordigd in plannen of vraagt de overheid iets van burgers dat zij zelf niet in de praktijk brengt?
Deze reflectie kan ook antwoord bieden op de vraag waarom huidige initiatieven weinig of niet aanslaan onder delen van de bevolking. Bijvoorbeeld, de perspectieven die we hebben blootgelegd suggereren dat overheidscampagnes als Zet ook de knop om slechts in beperkte mate resoneren met hoe veel burgers naar duurzaamheid kijken. Het gehanteerde pleidooi – We werken allemaal al hard om minder CO₂ uit te stoten (…). Maar we moeten nog grotere stappen zetten – is thematisch (minder CO₂-uitstoot) en qua aanpak (nog grotere stappen) precies tegengesteld aan wat veel van onze deelnemers enthousiast maakt over duurzaamheidsinitiatieven.

Dit onderzoek maakt onderdeel uit van het project Rethinking inclusive sustainability, medegefinancierd door het Erasmus Initiative Vital Cities and Citizens. Kjell Noordzij, Willem de Koster en Jeroen van der Waal zijn onder andere betrokken bij de masteropleiding Polarisatie, Democratie en Samenleving. Deze bijdrage is gebaseerd op: Noordzij, K., Oude Groeniger, J., De Koster, W., & Van der Waal, J. (2025). “For normal people, it just doesn’t work”: Uncovering popular lenses on environmental sustainability in the Netherlands. Sustainability: Science, Practice and Policy. doi: 10.1080/15487733.2025.2500153.