Weeffouten in het denken en doen over aardgasvrije wijken

In het Klimaatakkoord is opgenomen dat Nederland van het gas af moet, maar de transitie verloopt vooralsnog moeizaam. Bij zowel voor- als tegenstanders van aardgasvrij wonen zitten weeffouten in het denken, betoogt Petra Hofman.

Eind mei zijn twee rapporten verschenen over aardgasvrij wonen. Eén door de Algemene Rekenkamer en één van het Sociaal Cultureel Planbureau. Het rapport van de Rekenkamer kreeg behoorlijk veel aandacht in de media.
“Rekenkamer fileert eerste aanpak aardgasvrije wijken” luidt de kop in NRC. Reacties op sociale media zijn niet mals: “Vernietigend oordeel Rekenkamer over programma aardgasvrije wijken”, “We weten al lang dat wijkaanpak niet werkt” en “Snel stoppen voordat er iets gigantisch misgaat” zijn reacties op de berichten. Tegelijkertijd reageren verschillende gemeenten dat de proeftuinen voor hen een groot effect hebben. Ze leren over de opgave en kunnen werken aan organisatorische randvoorwaarden. Op Energeia.nl: “Succes wordt niet alleen bepaald door het halen van harde doelstellingen”.
Ik begrijp de kritiek op het programma en de gevoelde noodzaak van velen voor snelheid en efficiency. Maar met het afserveren van het programma gooien we het kind met het badwater weg. Bij voorstanders én tegenstanders zitten weeffouten in het denken en doen over aardgasvrije wijken, die belemmerend werken. Hieronder ga ik in op drie weeffouten.

Minder betrokkenheid
De Rekenkamer schrijft dat alle inwoners van Nederland op termijn te maken krijgen met het loskoppelen van hun woning van het aardgas en dat het belangrijk is dat zij duidelijkheid hebben over het tijdsverloop, de kosten en de opbrengsten. Het is een logische reflex om duidelijkheid belangrijk te vinden en een goed streven om daarvoor te willen zorgen. Paradoxaal genoeg blokkeert datzelfde streven naar duidelijkheid een transparant en constructief proces, wanneer die duidelijkheid er gewoonweg nog niet is. Het SCP concludeert ook dat burgers behoefte hebben aan duidelijkheid, maar transparantie blijkt nóg belangrijker. Het betrekken van bewoners, eigenaren en belanghebbenden gaat niet alleen over het zorgen voor duidelijkheid, maar ook over het op een transparante manier omgaan met onzekerheden.

Beperkte bevoegdheid, maar wel invloed
Eén van de grootste kritiekpunten van de Rekenkamer is dat de minister geen bevoegdheid heeft als het gaat om het aardgasvrij maken van woningen en dat ze daarom de verkeerde verwachtingen heeft gewekt. Dit is een zeer beperkte manier van kijken. De minister kan in samenwerking met andere partijen wel degelijk doelen bereiken, ook zonder dwang. Hetzelfde geldt voor gemeenten. Ook zij hebben in deze opgave een rol en een beperkte bevoegdheid en zoeken samenwerking. Gemeenten geven daar op verschillende manieren invulling aan. Hier leren we van en daar zit de meerwaarde van het programma. Bovendien leidt dit tot de belangrijke vraag welke bevoegdheden de overheid eigenlijk moet en mag hebben om de warmtetransitie op een rechtvaardige manier te doen slagen.

Een middel, geen doel
Het waarom verdwijnt veel te vaak naar de achtergrond en al wat dan overblijft is het staccato hameren op aardgasvrij. Verwarmen met of zonder aardgas is een middel en geen doel op zich. Verwarren van doel en middel leidt tot onduidelijkheid, onzekerheid en frustratie. Dit lijkt ook aan de orde bij de aanpakken aardgasvrije wijken. Uit het onderzoek van het SCP blijkt dat, hoewel het draagvlak voor de energietransitie inmiddels behoorlijk groot is, mensen kritisch zijn op aardgasvrij en ze veelal een afwachtende houding aannemen. Goed onderscheid maken in doel en middel helpt zorgen voor meer verbinding, draagvlak en mogelijkheden. In Gelderland wordt bijvoorbeeld gesproken over Wijk van de Toekomst. De warmtetransitie en de route naar aardgasvrij maken daarbij onderdeel uit van een groter verhaal voor wijken. Een goed onderscheid tussen doel en middel zorgt ook voor focus op het juiste resultaat. Een te smalle focus op het middel aardgasvrij kan voor perverse prikkels zorgen, bijvoorbeeld in gevallen waarbij de woningen wel van het aardgas af gaan maar er uiteindelijk geen CO2-reductie wordt bereikt.

In beide rapporten wordt kritisch gekeken naar de wijkgerichte aanpak van de warmtetransitie, maar ze zijn niet vernietigend, zoals door sommigen benoemd.  Ze zitten boordevol met opbouwende kritiek. Laten we deze rapporten aangrijpen om op een constructieve manier het debat aangaan in plaats van de boel af te branden. Het is een illusie om te werken vanuit een soort rechtlijnigheid en dat alles ‘van tevoren duidelijk’ moet zijn. Het is ook een illusie om te verwachten dat de minister of de programmaorganisatie de hele waarheid in pacht hebben. Net als voor gemeenten en andere partijen is de opgave in deze omvang ook voor het ministerie nieuw en uitdagend. Laten we ook hen de kans geven te leren.