Tijd voor toekomst

Op 16 maart 2022 vinden in de meeste Nederlandse gemeenten gemeenteraadsverkiezingen plaats. Op veel plekken wordt daarom gewerkt aan overdrachtsdossiers en inwerkprogramma’s voor raadsleden en bestuurders. In Almere voegen we daar het perspectief van een trendverkenning, Tijd voor Toekomst. Trendverkenning Almere 2026, aan toe. Een nieuwe raadsperiode, daar kun je wel wat toekomstperspectief bij gebruiken, vindt Femke Schaafsma.

In aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen verschijnen veel onderzoeken en publicaties die straks behulpzaam kunnen zijn bij het opstellen van nieuwe coalitie- of raadsakkoorden. Een voorbeeld daarvan is de trendstudie Herstel en perspectief in tijden van transitie. Gemeentelijke trends en opgaven voor 2022 en verder.[i]  Wat opvalt aan dit document, is een duidelijke opvatting over de rol en de verantwoordelijkheid van de lokale overheid. De megatrends die worden beschreven, passen bij de taken van gemeenten en hebben betrekking op bestuur, demografie, economie, inclusieve gemeente, veiligheid, ruimte & wonen, mobiliteit en de duurzaamheidstransitie. Je zou kunnen zeggen dat de belangrijkste vraagstukken van vandaag op een toekomstgerichte manier worden beschreven. De effecten van corona lopen bovendien als een rode draad door deze trendverkenning.

In veel gemeenten wordt nu gewerkt aan overdrachtsdossiers voor raadsleden en bestuurders. Bestaande beleidsdoelstellingen, projecten en programma’s gelden dan vaak als vertrekpunt. In opdracht van burgemeester, griffier en gemeentesecretaris voegden we daar in Almere nog iets aan toe: een trendverkenning met de titel Tijd voor Toekomst.[ii] Vanuit het idee dat de wereld volop in beweging is, ontwikkelingen elkaar in rap tempo opvolgen en dit ook van invloed is op gemeentelijk beleid.

Polarisatie en verbinding
Deze trendverkenning laat zien dat belangrijke maatschappelijke en technologische ontwikkelingen onze nabije toekomst gaan bepalen. Behalve de directe impact van bijvoorbeeld vergrijzing, digitalisering en klimaatverandering, zien we ook dat mensen zich anders gaan verhouden tot elkaar, tot de overheid en tot hun leefomgeving. Soms lijken mensen meer tegenover elkaar te staan: we zien afnemend vertrouwen, toenemend protest en polarisatie.

Tegelijkertijd zien we dat mensen behoefte hebben aan meer verbinding met elkaar, ze vormen nieuwe collectieven of vinden elkaar in virtuele bubbels. We zien dat de wereld zo snel en ingrijpend verandert dat mensen zich onzeker voelen, de grip verliezen of soms juist onverantwoord grote risico’s nemen. En we zien ook dat mensen een grote mate van flexibiliteit en aanpassingsvermogen moeten hebben om in veranderingen mee te gaan, bijvoorbeeld op het gebied van werk. Veranderingen leiden ook tot allerlei inspiratie en innovatie: we gaan ons op een andere manier verhouden tot de natuur en technologie helpt ons daarbij naar een meer duurzame toekomst.
Zo gaan er steeds meer stemmen op voor het toekennen van grondrechten aan de natuur. [iii] De gemeente Almere schrijft in haar Visie Ecologie 2020 dat de stad en de natuur geen afzonderlijke werelden zijn. De stad is onderdeel van de natuur, en de natuur onderdeel van de stad.[iv]

Context
De trendverkenning schrijft niet voor welke aanpassingen in beleid precies nodig zullen zijn. Een raadslid zei dat mooi tijdens een toelichting op de trendverkenning: ‘Het biedt geen kader, maar geeft ons context.’ En dat is precies wat het is. We laten zien wat er mogelijk gaat gebeuren, waar dit mee te maken heeft en wat de relevantie voor Almere kan zijn.
We verbinden de uitkomsten van de verkenning in verschillende workshops aan ons dagelijks werk in en voor de stad. Blijven we dicht bij het (ambtelijke) huis dan gaat het bijvoorbeeld over onze (digitale) dienstverlening.  Wat is dan de invloed van trends binnen vergrijzing zoals ‘lang en gelukkig’ en binnen digitalisering zoals ‘on demand’ op de gemeente?

Vergrijzing en dienstverlening
We zien de toenemende vergrijzing nu al in de praktijk. Ouderen leven langer, zijn (langer) vitaal, leveren steeds langer een bijdrage aan de arbeidsmarkt en de samenleving. Velen zijn actief in verenigingen, passen op kleinkinderen, bezoeken familie of doen aan mantelzorg voor hun naaste, zowel in de familie als daarbuiten. Ouderen zijn ook een economische factor van belang. Steeds meer aandacht is er ook voor kwaliteit van leven van ouderen en het actief blijven meedoen. Met deze kwesties houden we rekening in onze eigen strategische personeelsplanning (want ook het ambtenarenapparaat vergrijst) maar ook in onze dienstverlening aan de inwoners van de stad.

Op het gebied van dienstverlening zien we dat consumenten steeds vaker online en on-demand producten afnemen. Dit is een niet geheel nieuwe trend, maar de coronacrisis heeft gezorgd voor een enorme versnelling van de toch al gaande revolutie van het online-winkelen en het on demand-bestellen. Fysieke winkelgebieden zullen hierdoor een grote verandering ondergaan. Winkels en zelfs sommige winkelgebieden gaan verdwijnen of krijgen een ander karakter.[v]

Beleving
Beleving en het mogelijk maken van ontmoeting worden cruciaal. Ook de verwachting van klanten over de service die zij krijgen, zal gaan veranderen. Op de behoefte aan onmiddellijke bevrediging wordt door winkels en andere sectoren ingespeeld. Ook voor de overheid heeft deze verandering grote impact. De overheid kan als democratische institutie niet zo snel meebewegen als klanten en bedrijven dat kunnen.[vi] En toch is dat nodig, want inwoners vragen ook van de gemeente, als meest nabije overheid, online en on demand dienstverlening. Terwijl diezelfde gemeente tegelijkertijd ook rekening dient te houden met de steeds ouder wordende inwoners en de maten waarin zijn bijvoorbeeld digivaardig zijn.
De trendverkenning laat zien hoe trends als ‘lang en gelukkig’, ‘on demand’, maar ook ‘insiders in opstand’ en ‘achter de waarheid’ met elkaar samenhangen en elkaar beïnvloeden. Verschillende trends zeggen iets over de wijze waarop inwoners bijvoorbeeld de gemeentelijke dienstverlening beoordelen. Maar ook over de manier waarop zij naast en met elkaar samenleven.

Veranderende waarden en behoeften
Trendonderzoek is een manier om naar de toekomst te kijken, maar natuurlijk niet de enige. De afgelopen periode hebben we gezien dat er binnen de publieke sector bijvoorbeeld steeds meer belangstelling is voor een methodiek zoals scenariodenken.[vii]
Bij trendonderzoek gaat het om de beweging. Een trend is een verandering die een bepaalde richting op beweegt.[viii] Door middel van trendonderzoek breng je veranderende waarden en behoeften van inwoners en ondernemers in beeld. Het begint bij het signaleren van verandering van buitenaf. Daarmee verschilt een trendverkenning van het opstellen van strategische toekomstvisies en risicomanagement. Die blijven in zekere zien ‘dichterbij’, dichterbij bestaande beleidsdoelstellingen en eerder bepaalde ambities.

Of een trend relevant gaat zijn voor Almere, hangt vooral af van de mensen die hier wonen, werken en ondernemen. Daarom volgt nog een verdiepingsslag. We doen dat met behulp van het Mentality-model van Motivaction.[ix]  In dit model zijn dominante leefstijlen van inwoners van Almere in beeld gebracht. Daaruit kunnen we afleiden hoe mogelijke trends aansluiten bij de leefstijl en waarden van Almeerders.
Trends beïnvloeden ons werk, maar wij kunnen zelf ook trends beïnvloeden. We bewegen mee, stimuleren, remmen af. Bijvoorbeeld door in navolging van het bedrijfsleven een deel van onze dienstverlening online aan te bieden en door subsidies te verstrekken of wet -en regelgeving te maken. Vanuit het besef dat ontwikkelingen van buitenaf nooit helemaal te voorspellen zijn, maar we er ons wel op kunnen voorbereiden. Het draait dan om het herkennen van signalen van verandering en daar dan als (lokale) overheid op in te spelen. Door te weten en te begrijpen welke trends (mogelijk) impact hebben, kun je inspelen op de veranderende wereld. En daarmee als lokale overheid op een passende manier invulling geven aan de rol van ‘meest nabije overheid’; dicht bij de inwoners; dicht bij het maatschappelijk middenveld; dichtbij ondernemers.

Tijd voor toekomst
Deze trendverkenning kan ook interessant zijn voor anderen. Voor mensen die zich niet dagelijks met Almere, maar wél met de toekomst bezighouden. Mensen die af en toe durven stilstaan, terugkijken, vooruitkijken en dat wat ze zien, verder willen brengen. Dat is ook wat trendonderzoek ons leert. Dat we begrijpen hoe verleden, heden en de toekomst met elkaar verbonden zijn.[x] Zo is er tijd voor toekomst en toekomst voor tijd.

Voetnoten

[i] Koos van Dijken, Ruud Dorenbos, Mirjam Fokkema, Razia Ghauharali, Frank Wassenberg (allen Platform31) en Frans Bekhuis (CROW) (2021), ‘Herstel en perspectief in tijden van transitie. Gemeentelijke trends en opgaven voor 2022 en verder’  Platform 31

[ii] Unit Strategie Gemeente Almere (2021), Tijd voor toekomst: trendverkenning Almere 2026 https://www.almere.nl/fileadmin/files/almere/overalmere/tijd_voor_toekomst/211213_Tijd_voor_toekomst_Trendverkenning_Almere_2026.pdf

[iii] Dorine van Norren en Henk-Jan Laats (2021) ‘Neem rechten voor natuur op in de grondwet’, Trouw Neem rechten voor natuur op in de grondwet | Trouw

[iv] Gemeente Almere (2020) ‘Visie Ecologie 2020 Bouwen met natuur. Voor een biodivers, robuust en veerkrachtig ecosysteem’, geraadpleegd op: Visie Ecologie 2020 (almere.nl)

[v] Joos van Velzen (2021), ‘Aantal fysieke winkels in Nederland blijft gestaag slinken’, Trouw Aantal fysieke winkels in Nederland blijft gestaag slinken | Trouw

[vi] Larissa Zegveld en Eelke Horelenberg (2018) ‘Overheid: focus op verbinding en wees echt innovatief’, Geraadpleegd op: Overheid: focus op verbinding en wees echt innovatief – Platform Overheid

[vii] Paul de Ruijter (2022)  ‘De toekomst een stap voor zijn. Het nut van scenariodenken in de publieke sector’, TPCOnline.nl Geraadpleegd op 3 februari 2022 via: https://www.linkedin.com/feed/update/urn:li:activity:6894907997223567360/

[viii] E. Dragt (2017) How to research trends, moven beyond trendwatching to kickstart innovation Amsterdam: Bis Publishers.

[ix] De acht Mentality-milieus | Motivaction Marktonderzoek | Motivaction International

[x] E. Dragt (2018) How to research trends, workbook Amsterdam: Bis Publishers