Verbeelding als leidraad voor goed en integer besturen?

Het belang van integriteit en daaraan gekoppeld het belang van integriteitsmanagement is evident. Dat wisten we overigens al lang. Zolang er sprake is van overheidsbestuur, bestaat er ook al aandacht voor de noodzaak van goed en integer bestuur. Maar vroeger werd daar op andere wijze aandacht aan besteed dan tegenwoordig.

Beeld Deb Nystrom

Zo werden de gevolgen van niet-integer bestuur toen sterker benadrukt en maakte men gebruik van bijvoorbeeld schilderijen en beelden als leidraad voor goed en integer bestuur. In deze column ga ik eerst in op het belang en de business case voor integriteit. Daarna geef ik – geïnspireerd door Boudewijn Steur – enkele voorbeelden van de wijze waarop daar vroeger aandacht en invulling aan werd gegeven. Tot slot de vraag: werkt de verbeelding als leidraad voor goed en integer besturen tegenwoordig nog?

Integriteit: belang en business case
Het thema integriteit staat binnen alle sectoren volop in de belangstelling. Helaas zijn incidenten daar bijna altijd de aanleiding voor en is de impact daarvan doorgaans groot. Integriteitsschendingen kunnen bijvoorbeeld leiden tot economische- en reputatieschade, maar kunnen ook het welzijn en de veiligheid van werknemers, individuele burgers, of zelfs van de samenleving als geheel in gevaar brengen. Integriteitsmanagement helpt integriteitsschendingen te voorkomen. Maar wat vaak wordt vergeten is dat integriteitsmanagement ook een bredere en diepere uitwerking heeft.

Integere organisaties zijn aantrekkelijker als werkgever

Het verstreken van integriteit stimuleert bijvoorbeeld de betrokkenheid en productiviteit van werknemers, bevordert institutionele legitimiteit, diversiteit en respect en draagt – in meer algemene termen – bij aan het succes van organisaties. In integere organisaties ervaren medewerkers bovendien minder onzekerheid en stress, waardoor ook het ziekteverzuim lager is. Daarnaast zijn integere organisaties aantrekkelijker als werkgever, waardoor zij makkelijker goed gekwalificeerd personeel aan zich weten te binden. 
Binnen de publieke sector wordt het belang van integriteit doorgaans rechtstreeks gekoppeld aan het vertrouwen van de burger in de overheid. Een betrouwbare en integere overheid draagt onder andere bij aan de economische groei, de maatschappelijke stabiliteit, het sociale welzijn en aan de kwaliteit van de publieke dienstverlening. Onderzoek laat zelfs zien dat een integere overheid bijdraagt aan het geluk van burgers. Kortom, de business case voor integriteitsmanagement is buitengewoon sterk.

Integriteit: beelden en verbeelding 
Het belang van integriteit voor ambtenaren, bestuurders en politici wordt al lang onderkend. Zolang er sprake is van overheidsbestuur bestaat er aandacht voor de noodzaak van integriteit en goed bestuur. In de literatuur zijn daar aanwijzingen voor te vinden, zoals in Dantes Goddelijke komedie. Hij schreef dit boek als kritiek op de politieke en sociale problemen van zijn tijd (14e eeuw). Op beeldende wijze beschrijft hij de reis van de ziel door het hiernamaals en benoemt hij de gevolgen van zonde en de beloningen van deugd. Zondaars komen terecht in de hel; hoe groter de zonde, hoe dieper zij in de hel terecht komen en hoe meer zij zullen boeten. De op een na diepste plek in de hel, was gereserveerd voor politici, ambtenaren en kerkelijke gezagsdragers die tijdens hun leven corrupt waren, hun macht misbruikten, of bijvoorbeeld fraude pleegden. Dantes gedetailleerde beschrijving van het vreselijke lot dat hen te wachten stond was vermoedelijk een morele les en bedoeld om hen daarvan te weerhouden.
De veertiende-eeuwse fresco’s van ‘goed en slecht bestuur’, die bestuurders van de stad Siena moesten doordringen van het belang van deugdelijk en integer handelen, zijn eveneens een fraaie illustratie hiervan. 

Het belang van integriteit voor ambtenaren, bestuurders en politici wordt al lang onderkend

De fresco’s bevatten afbeeldingen van de deugden (dapperheid, gerechtigheid, morele wijsheid) en ondeugden (hebzucht, ijdelheid, bedrog) die kenmerkend werden geacht voor goed en slecht bestuur. De kracht van de fresco’s is dat zij tevens zichtbaar maken wat de consequenties zijn van goed en slecht bestuur voor zowel het stadsleven als het platteland: florerende handel, onderwijs, een rijk ambachtsleven en vruchtbare akkers versus een vervallen stad waar moord en doodslag heersen en plunderende soldaten die het platteland terroriseren.
Je ziet dergelijke afbeeldingen overigens ook terug in sommige voormalige Nederlandse overheidsgebouwen, zoals in het oude Raadhuis van Kampen. De voorgevel van het raadhuis is versierd met beelden die bedoeld waren om bestuurders, burgers en ambtenaren het goede voor te houden en te inspireren tot deugdzaam/integer handelen. Het gaat hierbij om verbeeldingen van de deugden matigheid, trouw, gerechtigheid en naastenliefde. Daarnaast staan er twee beelden van leiders die destijds als deugdzaam en rechtschapen werden gezien: Alexander en Karel de Grote. Het waren personen waar zowel burgers als bestuurders zich aan konden spiegelen. Ook toen was men kennelijk al doordrongen van het belang van ethisch leiderschap en voorbeeldgedrag

Herintroductie van de verbeelding?
In De vierde macht. Reflecties op een goede overheid schrijft Boudewijn Steur dat de discussie over goed bestuur en integriteit is verzakelijkt. Tegenwoordig maken wij gebruik van beleidsdossiers in plaats van beelden. Visuele representaties van goed bestuur, ethiek en integriteit zijn afwezig in moderne overheidsgebouwen, waardoor bestuurders en ambtenaren minder vaak worden herinnerd aan de normen en waarden waaraan zij moeten voldoen. Steur pleit derhalve voor een herintroductie van beelden en verbeelding als leidraad voor goed besturen. Ik vind het een interessante gedachte. De vraag is echter, hoe doe je dat op een aansprekende en doeltreffende wijze?
Wellicht biedt de onlangs vernieuwde ambtseed een goed aangrijpingspunt. De nieuwe eed legt meer nadruk op het dienen van het algemeen belang. Hoe verbeeld je dit? Maar ook moderne interpretaties van klassieke deugden of van hedendaagse overheidswaarden (zoals onafhankelijkheid, onpartijdigheid, betrouwbaarheid en zorgvuldigheid) zijn mogelijk geschikt. Het bedenken van dergelijke voorbeelden en de wijze waarop die tot uitdrukking kunnen worden gebracht hoeven overheidsorganisaties niet alleen te doen. Sterker nog, er is juist veel voor te zeggen om kunstenaars en burgers hierbij te betrekken.
Hoe dan ook, het gebruik van kunstwerken lijkt een aantrekkelijke en nuttige aanvulling op het huidige integriteitsinstrumentarium (zoals integriteitsregels, -codes en -meldpunten). Het is een meer subtiele manier om het belang van ethiek en integriteit tot uitdrukking te brengen. Het stimuleert het gesprek daarover en helpt bestuurders en ambtenaren om bewust te blijven van de idealen van goed bestuur en de verantwoordelijkheden die zij in dit opzicht hebben. Ik ben benieuwd hoe u hier tegenaan kijkt. Heeft u suggesties, of voorbeelden van dergelijke passingen in de praktijk? Ik hoor het graag