Veel mensen somberen over het doe-vermogen van de overheid. Michèle Blom doet dat niet. Natuurlijk, de huidige stikstofcrisis, de opvang van asielzoekers, de achterstanden in de jeugdzorg: het zijn voorbeelden die niet vrolijk stemmen. Maar pessimisme verlamt. Het helpt natuur, asielzoekers noch jongeren vooruit. Ik denk dat verbetering mogelijk en ook al gaande is. De kern zit in nieuwe verbindingen tussen denken en doen. Een pleidooi voor nieuwe maakbaarheid.
Recent zette de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) het oude begrip ‘praktische wijsheid’ in de schijnwerpers.[1] Praktische wijsheid is de vaardigheid om het goede te doen in een bepaalde situatie. Het staat tegenover theoretische en technische kennis. Die leveren algemene regels of blauwdrukken over hoe je dingen moet aanpakken. Praktische wijsheid bekijkt hoe je een doel het beste kunt bereiken in een specifiek geval. Zo is de hoogte van geluidsschermen wettelijk geregeld. Die regels zijn gebaseerd op goed wetenschappelijk onderzoek. En toch kan het wijs zijn om van de regel af te wijken. Omdat de praktijk dat vraagt.
In praktische wijsheid komen ambities, rolopvattingen, strategie en uitvoering samen. Het is die verbinding die belangrijk is om tot handelen te komen. Ik ga op alle vier aspecten in.
Toekomst en heden verbinden
De politiek formuleert ambities voor de samenleving van de toekomst. Tegelijkertijd kan niet alles overal. We moeten rekening houden met de bestaande situatie; met het absorptievermogen van natuur en de samenleving. Daar zijn nu mooie voorbeelden van. De recente Kamerbrief ‘Water en Bodem Sturend’ geeft aan dat we de natuur niet onbeperkt onze wil kunnen opleggen. De ruimtelijke ontwikkeling moet rekening houden met het water- en bodemsysteem.
Ook de maatschappij is niet eindeloos plooibaar. Een gezonde natuur vergt veranderingen in de landbouw, maar er is ook oog nodig voor de talloze draadjes waarmee mensen verbonden zijn aan de bestaande situatie. Het huidige bedrijf is het resultaat van jaren werk, van investeringen, boeren hebben idealen voor zichzelf en hun kinderen. Politieke ambities, ja. Maar de verbinding met het hier en nu is belangrijk. Alleen dan leidt denken tot doen.
Kijken wat wel kan
Beleidsdepartementen streven nu naar beleidsintegratie. Zij werken dwars door de sectoren heen. Terecht! Als ik naar het fysieke domein kijk is er simpelweg te weinig Nederland om de ambities gescheiden vorm te geven op het gebied van woningbouw, energie, landbouw, milieu, bereikbaarheid en natuur. In de uitvoering kunnen we functies en beleidsdoelstellingen bij elkaar brengen. Nederland kent daar prachtige voorbeelden van: Ruimte voor de Rivier, de A2 Maastricht en recent de Gaasperdammertunnel. Het is niet voor niets dat het ontwerpend onderzoek van het College van Rijksadviseurs zoveel energie geeft. Door die creativiteit kunnen we in de praktijk dingen kunnen combineren die in theorie gescheiden zijn. Het toont wat wel kan.
‘Excelsheets zijn tegennatuurlijk’
Van hokjes naar opgaven
De jaren negentig waren die van de Excelsheets en hokjes. Je ‘ging er over of je ging er niet over’. Er waren prestatieafspraken. Er werd afgerekend. Die mode is voorbij. Functiescheiding kan bij standaardproducten: ieder zijn taak. Als ik voor Rijkswaterstaat spreek, is een deel van de uitvoering prima met ‘Service Level Agreements’ te managen. Maar complexe opgaven zijn dat niet. Dan heeft de overheid de samenleving nodig: Kim Putters pleitte onlangs om de verscheidenheid aan perspectieven van Nederlanders in te zetten.[2] Dan hebben beleid en uitvoering elkaar nodig. De ‘opdrachtgever-opdrachtnemer relatie’ doet hen beide tekort in die gevallen: goed beleid vereist diepgaande kennis van de praktijk, de uitvoering vraagt andersom beleidsmatige en politieke keuzes.[3] Dan hebben overheden elkaar nodig. Is dat verwarrend? Nee hoor. We kunnen het niet alleen: het is een dagelijkse ervaring die iedereen heeft. Er valt goed mee te leven. Excelsheets, die zijn tegennatuurlijk. Wederzijdse afhankelijkheid is dat niet. Die is leuk en uitdagend en bovenal: inherent aan complexe opgaven.
Oog voor het bijzondere
Lange tijd heeft beleid een voorliefde gehad voor de abstractie. De departementale top, ministers en volksvertegenwoordiging zouden zich minder met details moeten bezig houden en meer met strategie. Dat was bijvoorbeeld de reden voor de scheiding tussen beleid en uitvoering.[4] Het resultaat? Een explosie van regels die niet aansluiten bij de praktijk en bij gedragen normen en het dagelijkse gedrag van burgers, zoals professor Stavros Zouridis constateert. Die regels zijn lastig uit te voeren en nog moeilijker te handhaven.[5] Gelukkig zien we een herwaardering voor de concrete feiten. De Tweede Kamer heeft zich nadrukkelijk wel met individuele gevallen bezig gehouden bij de toeslagenaffaire. Terecht. De Raad van State besloot recent nadrukkelijker te toetsen op de ‘doenbaarheid’ van wetgeving door burgers en bedrijven.[6] Terecht. Het programma Werken aan Uitvoering brengt de praktische consequenties van beleid in beeld en waarschuwt als die hardvochtig zijn. Terecht. Feiten tellen. Het bijzondere telt.
‘We hebben onszelf de instrumenten om Nederland te maken ontnomen’
Praktische wijsheid
Er wordt vaak gezegd dat Nederland niet meer maakbaar is. De werkelijkheid zou te complex zijn geworden. Ik vind dat excuses; alsof het leven vroeger zo eenvoudig was. Iedereen die Nederland wel eens van boven heeft bekeken zal het herkennen: de impressie van een keurig aangelegd park. Nederland is tot op de vierkante meter bedacht, besproken, beplant en gegraven. Nederland is gemaakt. Maar niet alleen door de overheid, en niet met blauwdrukken of algemene regels – maar met praktische wijsheid. Als ons land nu niet meer maakbaar is, heeft dat maar één oorzaak: we hebben onszelf de instrumenten ontnomen. Laten we die weer oppakken. Er is werk te doen.
Voetnoten
[1] H. den Uijl, P. Frissen, M. Schulz, J. Oudega: Ambtelijke ruimte: kan de overheid de grote maatschappelijke vraagstukken aan?, Den Haag, 2022.
[2] Volkskrant, 12 januari 2023: ‘De polder moet op de schop’
[3] Herman Tjeenk Willink waarschuwt al langer voor de consequenties van de scheiding tussen beleid en uitvoering als opdrachtgever en opdrachtnemer. Zie onder andere H. Tjeenk Willink: Tot Zover ben ik gekomen, Den Haag, 2022.
[4] Rapport Commissie-Scheltema, Steekhoudend Ministerschap, Tweede Kamer vergaderjaar 1992-3, 21427 nr. 41, signaleert dat ministers aangesproken worden op allerlei incidenten. Gevolg hiervan is dat de politieke (maar ook de ambtelijke) top van het departement ‘chronisch overbelast is met detailzaken en vaak nauwelijks de ruimte heeft om in strategische en integrale termen te werken aan de beleidsproblemen waarmee men wordt geconfronteerd’ (blz. 46).
[5] Zie o.a. S. Zouridis: Een rechter maakt nog geen rechtsstaat, in: Rechtstreeks 1 (2021), blz. 14 – 29.
Willem Traag (RWS-ON)
Regisseur assetmanagement, planstudie begeleider, projectleider gedragproject zegt
Theorie kun je op school leren. Techniek kun je op school leren. Praktijk moet je ervaren. Wil je praktische wijsheid in de praktijk brengen heb je kennis maar vooral ervaring nodig.
Zoals zoveel bedrijven gaan de komende twee jaar veel collega’s met leeftijd ontslag. (Ik ook)
Misschien een praktische aanbeveling om (een deel) van deze collega’s te verleiden langer te blijven en hun ervaring te delen met aanstormende talenten (want die hebben we zeker).
Met mijn 44 jaar ervaring wil ik met alle plezier nog een aantal jaar jonge collega’s bijstaan in de praktijk.
Mark Frequin zegt
Een helder en goed betoog van Michele.
Dit is ook het thema voor bij het eerstkomende Reuringdebat op di 21 maart in de Glazen Zaal
Vincent Vrooland
manager zegt
Het recente onderzoeksverhaal van Vestico lijkt toch op iets anders te wijzen. De scheiding tussen beleid en uitvoering heeft gevolgen gehad die hier niet aan de orde komen: het verminderen van het aantal ambtenaren en vooral ook het verminderen van kennis binnen het ambtenarencorps. Ook ten aanzien van de hier benoemde sensibiliteit zijn ter twijfels. De suggestie werd gedaan dat die sensibiliteit vooral de bescherming van bewindslieden gold (geldt) en minder gericht was/is op het maatschappelijke veld. T.a.v. het eerste geldt de waarneming dat met name bij Rijkswaterstaat ambtenaren bekend staan om hun angst beslissingen te nemen. In het artikel van Michele Blom zie ik beide tekortkomingen terug: weerstand tegen kennis en voorzichtigheid. Jammer.
Bahadir
Adviseur contractmodellen zegt
Ik vind het een waardevol artikel. Je zegt zoveel met zo weinig woorden. De reacties vind ik net zo waardevol. Het gesprek was al gaande en duurt voort. Bedankt allen.
Bert van Dijk
project informatie manager bij PIM.info zegt
Beste Michelle,
“We hebben onszelf de instrumenten ontnomen. Laten we die weer oppakken. Er is werk te doen.”
Die handschoen pak ik graag op, en hopelijk nog veel meer ambtenaren en jonge mensen die ambtenaar willen worden om de uitvoering ter hand te nemen. Want “Het kan wél, uitvoeringskracht voor overheidsprojecten.”
Dat is geen lose kreet maar een boek met praktijkervaringen waarbij allerlei overheden projecten snel en goed hebben uitgevoerd, in energietransitie, woningbouw, dijkversterkingen en infra. Ik schreef hier al eerder over op Platform O.
Met het boek hoop ik iedereen te insprireren door te laten zien hoe het kan.
Ben je geinteresseerd, lees het boek of kom naar de masterclass.
Voor jou Michelle, de NSOB en andere opleidingsinstituten van de overheid, geef ik mijn praktijkkennis gratis weg.