Voor ambtenaren is het in de praktijk lastig om een evenwicht te vinden tussen wat bestuurders willen en wat goed is voor de samenleving. Een beroepsopleiding voor de ambtenaar zou helpen om dat evenwicht beter te vinden en bovendien het vertrouwen van de burger in de overheid te vergroten. Peter van Hoesel en Rob van Engelenburg schetsen vijf aanbevelingen om de relatie tussen overheid en burger weer in evenwicht te brengen en die zorgen voor de ambtenaar 2.0.
Ambtenaren die werken bij of voor ministeries, provincies en gemeenten vormen een omvangrijke beroepsgroep die op belangrijke punten verschilt van andere beroepen. Op de eerste plaats zijn zij het verlengstuk van openbaar bestuurders. Ze worden geacht die bestuurders te ondersteunen via voorbereiding, uitvoering en evaluatie van de vele maatregelen die door de bestuurders als wenselijk worden gezien. Dat brengt ze voortdurend in een soort spagaat: moeten ze zonder meer opvolgen wat bestuurders hen opdragen of moeten ze juist ook het belang van burgers goed in de gaten houden?
Beroepseisen en richtlijnen
Daarbij is het opmerkelijk te noemen dat er geen specifieke opleidingen bestaan voor ambtenaren. Je ziet onder ambtenaren dan ook mensen met zeer uiteenlopende opleidingen, die eigenlijk niet goed weten aan welke professionele eisen ze moeten voldoen. Ook zijn er geen specifieke beroepseisen voor ambtelijke functies en evenmin zijn er richtlijnen hoe je als ambtenaar dient te handelen in de opeenvolgende fasen van het beleidsproces. Natuurlijk wordt een jonge ambtenaar op de werkplek wel het nodige bijgebracht, maar de vraag is dan of dat een echt leerproces is of meer een introductieritueel waarin vooral mores worden aangeleerd. Lijkt het dan misschien meer een soort ontgroening dan een verrijking van kennis en vaardigheden? Hoe dan ook, het risico is aanzienlijk dat op deze manier wordt verhinderd dat ambtenaren gaan werken met een open mind, op zoek naar alternatieven en strevend naar echte verbeteringen.
Het gevolg daarvan is dat het lastig voor ambtenaren kan zijn om een evenwicht te vinden tussen wat bestuurders willen en wat goed zou zijn voor de samenleving. Daarmee is niet gezegd dat bestuurders dat laatste niet willen nastreven, maar wel dat ze nogal eens in hun eigen tunnelvisie opgesloten zitten. En dat zou door ambtenaren verholpen kunnen worden, maar daar moeten ze dan wel voldoende ruimte voor krijgen.
Afstand
Tegenwoordig zijn ambtenaren voor burgers lastig te bereiken. Niet alleen vanwege het volgen van de zogenaamde Oekaze van Kok maar ook door de digitale muren waarmee burgers op afstand worden gehouden. Digitale dienstverlening lijkt efficiënt maar is dat lang niet altijd en het zorgt in elk geval voor een soort ontmenselijking van de contacten tussen burgers en overheden. Grote bedrijven doen dat ook zo, maar als ze het te bont maken kan een consument tenminste nog overstappen naar een toegankelijker bedrijf. Bij overheden kun je niet overstappen als ze niet goed functioneren, of je moet maar een andere regio verhuizen (waarbij je maar moet afwachten of het daar beter gaat).
Een complicerende factor is, dat bij bestuurders allerlei politieke overwegingen meespelen die nogal eens weinig sporen met wat nuchter bezien de betere oplossingsrichtingen zouden zijn. Ambtenaren die wijzen op betere oplossingsrichtingen wordt dat lang niet altijd in dank afgenomen, integendeel zelfs, zulke ambtenaren krijgen meestal afkeurende reacties van hun bazen. Dat maakt ambtenaren monddood. De enige manier om als ambtenaar daaraan te ontsnappen is om ergens anders te gaan werken, maar het is veel makkelijker om je mond verder maar te houden. Niet alleen krijg je dan geen problemen meer, maar je werk wordt er zelfs eenvoudiger door want je hoeft alleen maar op te volgen wat het bestuur wil. En dat tegen hetzelfde (tamelijk goede) salaris. Het is zeer begrijpelijk dat bijna alle ambtenaren zich zo opstellen.
Complicerend is hierbij ook dat het beleidssysteem allengs is uitgegroeid tot een ondoorzichtig woud van regels, maatregelen en voorzieningen. Gewenste veranderingen lopen daarin vast, dus echte vernieuwingen lukken alleen als de politiek bereid is flink te snoeien in het bestaande systeem om ruimte te maken voor gewenste nieuwe regels, maatregelen en voorzieningen.
De enige manier om hier verandering in te brengen is een verandering in de politieke cultuur en daaropvolgend tevens een verandering in de ambtelijke cultuur. Dat is bijzonder moeilijk, maar noodzakelijk om de relatie tussen overheid en burgers weer in evenwicht te brengen. De nieuwe regering lijkt van zins om hier wat aan te doen. We willen ze graag een handje helpen met de volgende aanbevelingen.
Ontwikkel specifieke opleidingen voor ambtenaren
Dit is natuurlijk niet op korte termijn te realiseren, maar wel van eminent belang. Er zal het nodige in geïnvesteerd moeten worden om tot goede opleidingspakketten te komen. En zulke pakketten zullen moeten worden beproefd in meerdere pilots. Het zou goed zijn om hiervoor een ontwikkelbudget beschikbaar te stellen waarmee onder meer hogescholen en universiteiten aan de slag kunnen gaan. Dat is op korte termijn best te realiseren. Om een idee te krijgen van de inhoud van dergelijke opleidingen verwijzen we naar het boek Beleidsontwikkeling in de 21e eeuw.
Laat ambtenaren weten dat tegenspraak hen niet kwalijk zal worden genomen
Het gaat om tegenspraak die politici en bestuurders kan helpen om eenzijdige perspectieven en verkeerde aannames te corrigeren. Wrijving lijkt misschien onplezierig, maar geeft wel glans en warmte.
Deze aanbeveling is niet moeilijk te realiseren, ook al omdat de Raad van State dit anderhalf jaar geleden heeft geadviseerd. Een kamerbrede uitspraak hierover met verwijzing naar dat RvS-advies zou al veel helpen. Het mooiste zou zijn als de minister van Binnenlandse Zaken hier een voorstel voor zou indienen bij de Tweede Kamer.
Waak ervoor dat politieke afwegingen goede oplossingen bij voorbaat uitsluiten
Dit is niet zo makkelijk te realiseren, want politieke afwegingen zijn nogal dominant in de beleidsvorming. Maar als de regering zou besluiten om hier expliciet aandacht aan te geven wordt de kans vergroot dat er meer goede oplossingen naar voren kunnen komen. Door dit besluit vervolgens uitdrukkelijk aan ambtenaren door te geven zullen die zich gesterkt voelen om zulke oplossingen aan te dragen.
Geef kennis altijd voldoende kans tijdens het beleidsproces
Een eenvoudige manier om dit te realiseren zou zijn om artikel 3.1 van de comptabiliteitswet uit te breiden met de eis dat de werking van beleidsinstrumenten wordt onderbouwd met een kennistoets.
Lastiger maar ook effectiever zou zijn om in het beleidsproces meer ruimte te geven aan kenniswerkers, zodat op elk moment gebruik kan worden gemaakt van relevante kennis en data. Laat kenniswerkers het liefst tijdens het gehele beleidsproces beschikbaar zijn om hulp te bieden.
Betrek altijd de samenleving bij de beleidsontwikkeling
Het gaat om de samenleving, dus het is altijd verstandig om de samenleving op een open manier te raadplegen tijdens de beleidsontwikkeling. Dit is niet makkelijk, het kost aanvankelijk ook meer tijd, maar uiteindelijk wordt dat allemaal terugverdiend. Niet alleen doordat het draagvlak dan wordt vergroot maar vooral ook omdat het beleid dan beter zal aansluiten bij uitvoerders en doelgroepen.
Langs deze weg kan het beroep ambtenaar worden vernieuwd en zullen er steeds meer ‘ambtenaren 2.0’ komen, ambtenaren die in staat zijn om de vele actuele probleemdossiers adequaat aan te pakken en daarmee tevens het huidige geringe vertrouwen in de overheid weer te laten toenemen.
M. Boogers
(Voormalig) gemeente ambtenaar zegt
Teleurstellend artikel. De studie Bestuurskunde is een prima opleiding voor een ambtenaar. Het artikel gaat niet in op de recente ‘normalisering’ van de rechtspositie van ambtenaren. Hierdoor is hun rechtsbescherming afgebroken. We zijn nu gewone werknemers geworden, en dienen ons nu dus ook te voegen naar onze politieke bazen. Een land krijgt het bestuur dat het verdient. Ik ben gestopt.